Należy zaznaczyć, że prace członków Komisji były całkowicie bezpłatne. Żaden z członków nie otrzymał ani diet, ani honorariów, ani żadnych odznaczeń, ani też żadnych honorów akademickich czy jakiegokolwiek innego „surogatu” wynagrodzenia. Zostały im tylko wręczone bilety podróży, a rachunki w hotelach zostały bezpośrednio uregulowane.

Oświadczenie profesora Palmieriego jest jasne, wzbudzające zaufanie, a prawdziwość jego w każdej chwili poddana może być sprawdzeniu u pozostałych członków Komisji, pozostających poza zasięgiem władz sowieckich. Ale ani oficjalna opinia publiczna, ani tym mniej czynniki miarodajne alianckie, ani przedtem, ani potem i do dziś dnia – nie uznały orzeczenia tej Komisji za rozstrzygające zagadkę mordu katyńskiego. Fakt, że przed Trybunał w Norymberdze nie powołano w charakterze świadków wszystkich osiągalnych członków Komisji, a stanął przed nim tylko jeden z liczby trzynastu i to właśnie taki, który z własnej czy cudzej woli usiłował podważyć prawdomówność i rzetelność – świadczy w dostatecznej mierze o świadomej tendencji, z jaką postanowiono traktować orzeczenie Komisji.

Nie wniosło ono zatem do sprawy elementu decydującego, a kontrofensywa propagandy sowieckiej, podjęta z okazji tego orzeczenia, zdołała tyle osiągnąć, że nad rozkopaną, straszliwie cuchnącą ziemią grobów katyńskich, w dalszym ciągu wisiało widmo znaku zapytania. Nie był to jednak znak, podobny do innych znaków pisarskich. Jego punkt u dołu zdawał się mieć kształt kropli, gdyż była to żywa krew, którą ociekał.

ROZDZIAŁ XIII

WALKA O TRZECIE PYTANIE

Dalsze chwyty propagandy niemieckiej. Przeoczony szczegół w raporcie VoЯa. Delegacje z Polski. Trup kobiety. Tajemnica wystrzelonych łusek. Krecia robota agentów sowieckich.

Wyzyskując straszliwy mord katyński dla propagandy, zakrojonej na światową skalę, władze niemieckie rozumiały naturalnie, że nad całą sprawą dominują trzy zasadnicze pytania, na które należy dać odpowiedź:

1) Kto są zamordowani?

2) Ilu jest zamordowanych?

3) Kiedy zostali zamordowani?

Odpowiedź na pierwsze pytanie, że mianowicie są to oficerowie polscy, wynikała z oczywistości i nie była, i nie jest kwestionowaną przez żadną ze stron zainteresowanych ani nikogo na świecie.

Na drugie pytanie: ilu? odpowiedzieli Niemcy: „od 10 do 12 tysięcy”. Szacunek ten w pewnym przybliżeniu odpowiadał ilości zaginionych jeńców, których poszukiwała strona polska. Nie był też kwestionowany przez stronę sowiecką.

Trzecie pytanie: kiedy? równoznaczne było z pytaniem najbardziej zasadniczym, a mianowicie: kto zamordował? Jasnym bowiem było, że podobnie masowej rzezi nie mogła wykonać osoba czy osoby prywatne, a jedynie organizacja państwowa. Ponieważ zaś mord dokonany został na terenie, który z biegiem czasu przechodził z rąk jednego państwa do rąk drugiego państwa, więc termin egzekucji pozwalał jednocześnie ustalić, które z tych dwóch państw winne jest jej wykonania. Ponieważ, dalej, strona sowiecka wyparła się kategorycznie tej zbrodni, a zarzuciła ją z kolei Niemcom, odpowiedź na to trzecie pytanie stała się na razie wyłącznym sporem, wokół którego zogniskowało się całe zagadnienie i na które Niemcy kładli cały nacisk w ujawnionych przez swą propagandę szczegółach śledztwa.

Dnia 26 kwietnia 1943 roku, a więc na dwa dni przed przybyciem Komisji Międzynarodowej, sekretarz niemieckiej tajnej policji polowej (Geheime Feldpolizei), Ludwik VoЯ, złożył na ręce sędziego, dr Conrada, w obecności urzędnika urzędu prawnego armii, Bornemanna, zeznanie, dające się streścić w następującym ujęciu:

Pierwsza wiadomość o masowych grobach w Katyniu nadeszła w początkach lutego 1943 roku.

W lesie katyńskim stwierdzono kopce, które przy bliższym zbadaniu okazały się dziełem rąk ludzkich i obsadzone były sztucznie młodymi sosenkami. Próbne kopania, podjęte w okresie mrozów lutowych, ustaliły fakt istnienia masowych grobów.

Z powodu panujących mrozów nie mogła być podjęta praca na większą skalę.

Celem ustalenia szczegółów zostali zbadani mieszkańcy okoliczni w charakterze świadków.

Na rozkaz Głównej Komendy Armii (OKH – Oberkommando des Heeres) rozpoczęto rozkopywanie pierwszego grobu dnia 29 marca 1943 roku. Dotychczas zidentyfikowano 600 trupów. W pierwszym z masowych grobów znajduje się około 3.000 trupów. W grobach, leżących w bezpośredniej bliskości znajdować się musi, według oszacowania, dalszych 5.000 do 6.000 trupów.

Dotychczas przeprowadzona identyfikacja stwierdza jednoznacznie, że chodzi tu prawie wyłącznie o oficerów armii polskiej.

Notatki w pamiętnikach i notatnikach kończą się datą pomiędzy 6 i 20 kwietnia 1940 roku.

W zeznaniach tych VoЯ potwierdza na ogół okoliczności i daty, znane już z poprzednich komunikatów, natomiast po raz pierwszy od ujawnienia grobów i wbrew oficjalnej wersji niemieckiej, obniża szacunek ilości zamordowanych. Mówi mianowicie najwyżej o 9 tysiącach (3 tysiące + 5 do 6 tysięcy). Zarówno propaganda niemiecka, jak szeroka opinia przechodzi nad tym faktem do porządku, nie poświęcając mu żadnej uwagi. Tymczasem, gdyby się na przykład dodało, zamiast 3 tysięcy, tylko cyfrę 2.500 (na którą zredukowany został szacunek największego grobu przez Komisję ekspertów), nie do najwyższej liczby przewidywanej przez VoЯa reszty zwłok, a do niższej, tzn. do 5 tysięcy, otrzymalibyśmy sumę: 7.500 zwłok. Czyż ta cyfra, w ten sposób wyrozumowana, nie odbiegała bardzo daleko od najwyższego szacunku 12 tysięcy propagandy niemieckiej?! Czy różnica ta nie była zastanawiająca, zwłaszcza biorąc pod uwagę, że wynikała z zeznań rządowego funkcjonariusza? Jakże się to mogło zdarzyć, że Goebbels twierdził 12 tysięcy, a pan Ludwik VoЯ ośmielał się sugerować, że może tylko 8 tysięcy? Dziwnym też zbiegiem okoliczności, propaganda sowiecka, tak czuła na każdy szczegół śledztwa ogłaszanego przez Niemców, nie wyzyskała tej pierwszej, poważnej rozbieżności w oficjalnej wersji niemieckiej...

Być może, w ferworze walki o odpowiedź na trzecie pytanie, pytanie zasadnicze, wszystkie strony zapomniały o drugim. Być może... w tym się coś kryło? Ale co? Czy bowiem odpowiedź na drugie pytanie: „ilu?” mogła wkraczać w istotę pytania trzeciego: „kiedy (kto)?” O tym na razie nikt nie pomyślał.

Z każdym dniem propaganda niemiecka przybiera na sile. Ujawnia się wkrótce, że Niemcy, jeszcze przed ogłoszeniem swych rewelacji, tzn. przed 13 kwietnia 1943 roku, sprowadzili do Katynia delegację polską z okupowanej przez nich Warszawy i Krakowa. Delegacja ta, w skład której wchodzili między innymi: przedstawiciel polskiej organizacji samopomocowej (RGO) E. Seyfried, dr K. Orzechowski, dr E. Grodzki, K. Prochownik i inni, [23] przyleciała samolotem do Smoleńska już dnia 10 kwietnia. Władze niemieckie udostępniły jej swobodny wgląd w dwa wówczas tylko otwarte groby, w znalezione dokumenty, listy, pamiętniki itp. Mogli rozmawiać z mieszkańcami okolicznych wsi, zatrudnionymi w Katyniu itd. Na podstawie tych oględzin, członkowie delegacji dochodzą do wniosku, że mord dokonany być mógł nie później, niż w kwietniu roku 1940.

[dwa zdjęcia w oryginale, z opisem:]

[1] Delegacja Polskiego Czerwonego Krzyża w Katyniu, w połowie kwietnia 1943 r.

[2] Kanonik krakowski, ks. Stanisław Jasiński, delegowany do Katynia przez ks. Metropolitę Sapiehę, odmawia modlitwę za umarłych, nad ułożonymi szeregami wydobytych z grobu trupów.

Po kilku dniach przybywa do Katynia druga grupa polska, w charakterze techniczno-fachowym, do której wszakże przymknął kanonik krakowski, ks. Stanisław Jasiński, zaufany metropolity ks. Sapiehy, i redaktor Marian Martens. Poza tym sami lekarze i członkowie Polskiego Czerwonego Krzyża: dr A. Szebesta, dr T. Susz-Pragłowski, dr H. Bartoszewski, S. Klappert, K. Skarżyński, L. Rojkiewicz, J. Wodzinowski, S. Kołodziejski, Z. Bohowski i R. Banach. Ta druga delegacja, której część pozostaje następnie na miejscu i bierze udział w pracach rozkopywania i identyfikowania zwłok (patrz: Załącznik nr 13), również na podstawie znalezionych dokumentów i wypowiedzi świadków, dochodzi do przekonania, że mord mógł być dokonany nie później wiosny roku 1940.

Równocześnie z tą wycieczką, przybywa z Berlina wycieczka dziennikarzy zagranicznych: korespondent „Stockholm Tidningen”, p. Jaederlund ze Szwecji, korespondent „Der Bund”, p. Schnetzer z Szwajcarii, korespondent „Informaciones”, p. Sanchez z Hiszpanii, oraz szereg dziennikarzy państw okupowanych przez Niemcy. Tej prasowej wycieczce towarzyszyli przedstawiciel wydziału prasowego Urzędu Kanclerskiego Rzeszy, radca Schippert i sekretarz legacyjny, Lassler.

[zdjęcie w oryginale, z opisem:]

Wycieczka dziennikarzy zagranicznych, w tej liczbie przedstawiciele prasy szwedzkiej, szwajcarskiej i hiszpańskiej, przy jednym z grobów w Katyniu.

O ilości zwłok wcale się wówczas nie dyskutuje, ponieważ groby są ledwo napoczęte, rozgraniczenie ich nieznane, ogólna zaś płaszczyzna pomiędzy poszczególnymi rozkopami raczej wskazuje, że szacunek niemiecki od 10 do 12 tysięcy powinien być słuszny. Natomiast dziennikarze, zapoznawszy się z całokształtem materiału dowodowego i nabrawszy przekonania, że mord popełniony być mógł nie później jak wiosną roku 1940, stawiają po raz pierwszy pytanie, nie poruszane dotychczas:

– Dlaczego bolszewicy pozostawili przy zwłokach wszystkie dokumenty i w ogóle wszystko, co nie budziło w oprawcach bezpośredniego pożądania jako przedmioty wartościowe?

– Dlatego – odpowiada im niemiecki pułkownik von Gersdorff, który oprowadzał wycieczkę – że bolszewicy jeszcze w roku 1940 nigdy nie mogli przypuszczać, aby zwłoki zakopane, het, w głębi Rosji, pod Smoleńskiem, mogły być w niedługim czasie, przez jakiegoś ich nieprzyjaciela wykopane i zidentyfikowane.

Dziennikarze milkną, przekonani tym argumentem. Dalsze pytania byłyby nietaktem. Dziennikarze przypominają sobie bowiem dobrze, że jeszcze w roku 1940 Hitler był przyjacielem Stalina, a Stalin Hitlera... Zmieniając temat, proszą o dokonanie przy nich rozkopania grobu nienaruszonego dotychczas. Życzeniu temu staje się zadość i obecni przekonują się, że zlepiona ze sobą warstwa trupów dowodzi, iż oczywiście nie mogła być uprzednio przez nikogo ruszana. Nagle...

Było to istotnie rewelacją. Nagle jeden z dziennikarzy wskazuje na trupa i uwaga wszystkich koncentruje się na tym jednym:

Kobieta?!!

Tak jest – kobieta. Trup kobiety w masie trupów oficerskich. Nie wiadomo dlaczego, kilku dziennikarzy zdjęło kapelusze, choć nie oddali uprzednio tego hołdu w stosunku do zamordowanych mężczyzn. Jeńcy sowieccy, zatrudnieni przy rozkopywaniu, patrzą z ukosa i z zaciekawieniem. Nastaje cisza. Wiatr tylko szarpie obłokami gdzieś w górze i pcha je na północ, jakby czym prędzej chciał nawiać wiosny do tego ponurego kraju. Słychać, jak na odległej sośnie kuje dzięcioł. Dziennikarze są przejęci, Niemcy skonsternowani. Jeden z nich poszedł do telefonu polowego, umieszczonego w prowizorycznym baraku.

Wieczorem usiłują zbagatelizować odkrycie i odwrócić uwagę dziennikarzy w innym kierunku.

Władze niemieckie tak dalece zaskoczone i zaniepokojone były odkryciem trupa kobiety w Katyniu, że fakt ten postanowiły przemilczeć i do końca nie ujawniły go w oficjalnych raportach. Zdawało się im bowiem, iż nieprawdopodobieństwo okoliczności, w których kobieta mogła się znaleźć w masie zamordowanych oficerów-jeńców, stanie się odskocznią dla nowych wątpliwości, podważy autentyczność relacji, zaciemni obraz odtwarzanego przebiegu wypadków, które dotychczas „klapowały” tak doskonale, będzie wymagał komentarzy, których Niemcy udzielić nie będą mogli. Bo Niemcy nic o tym nie wiedzieli i wiedzieć nie byli w stanie, że w obozie jeńców polskich w Kozielsku, do wiosny roku 1940, znajdowała się jedna kobieta, porucznik-pilot i że trup jej odnaleziony teraz w grobach katyńskich, nie obala i nie podważa, a przeciwnie potwierdza znane okoliczności!...

Jest jeszcze jeden szczegół, przemilczany przez wszystkie komunikaty propagandy niemieckiej. Szczegół bardzo istotny, i dlatego choć się o nim nie mówi głośno, mówi się po cichu: „gdzie się podziały łuski wystrzelonych nabojów pistoletowych? Przecież na ich podstawie ustalić by można, jakiego państwa fabrykacji była broń i amunicja użyta do mordowania?”

Znany jest kaliber broni: 7,65. A nie znana jest marka? Mogło być rzeczą prawdopodobną, że mordercy sprzątli wystrzelone łuski. Ale jest rzeczą nieprawdopodobną, żeby na tyle tysięcy oddanych strzałów nie pozostał na miejscu pewien odsetek tych łusek. Zresztą, czyż eksperci fachowcy nie mogą dojść do jakiegoś wniosku na podstawie kul, które w bardzo wielu wypadkach tkwią jeszcze w czaszkach zabitych i znajdywane są obficie?

Ale Niemcy uparcie milczą w tej sprawie.

Co jest jednak zastanawiające, że i propaganda sowiecka, której uwagi nie mógł ujść brak tak ważnego szczegółu w śledztwie niemieckim, również nie podnosi tego tematu wcale...

Po pierwszej wycieczce dziennikarzy następują dalsze. Niemcy przywożą do Katynia różnych ludzi z całej Europy. Przywożą też z „Oflagów” (oficerskich obozów jenieckich) jeńców oficerów angielskich i amerykańskich. Przywożą grupę oficerów jeńców polskich. Początkowo próbowali ukuć z tego nową broń dla swej propagandy, proponując oficerom polskim wygłoszenie przemówień, odczytów, oświadczeń, nagranie na płyty, nadanie przez radio. Ale Polacy odmówili stanowczo i postawili swoje warunki, pod jakimi zgadzają się pojechać do Katynia: żadnych przemówień, wywiadów, nawet nie ogłaszanie nazwisk. Niemcy zgodzili się i warunków dotrzymali.

[zdjęcie w oryginale, z opisem:]

Przywiezieni przez Niemców do Katynia oficerowie-jeńcy angielscy, kanadyjscy i Stanów Zjednoczonych, przyglądają się rezultatom dokonanej obdukcji zwłok.

Oficerowie polscy przywiezieni byli również w kwietniu Przypuszczali, że mają przed sobą jeden wielki grób. Zmierzyli jego powierzchnię i głębokość. Na podstawie obliczeń doszli do przekonania, iż twierdzenie niemieckie o 10 do 12 tysiącach zwłok jest raczej słuszne. Porucznik pilot Rowiński zrobił nawet odręczny szkic tego domniemanego, wspólnego grobu. [24] Niemcy w niczym nie ograniczali ruchów i inicjatywy oficerów przy badaniu zwłok, dokumentów itd. Jeden z oficerów, leśnik fachowy, wszedł do grobu w miejscu, gdzie nad jego krawędzią rosła duża sosna. Zauważył bowiem, iż korzeń tej sosny wypuścił pęd w zwartą masę trupów. Uciął go i po przeprowadzonej ekspertyzie stwierdził:

Zgadza się. Pęd tego korzenia ma najmniej trzy lata.

A więc rok 1940.

Członkowie tych wszystkich wycieczek zapoznawali się z treścią zeznań, złożonych przez świadków, okolicznych mieszkańców, głównie w końcu lutego i w pierwszych dniach kwietnia. Na temat samego wzgórza Kosogory w Katyniu mówili: Kuźma Godunow, Iwan Kriwoziercew, Michaił Żygulew.

Zeznali oni, że wzgórze znane jest powszechnie jako miejsce kaźni już od roku 1918. Dokonywano na nim egzekucji jeszcze za słynnej „Czeka”. Od roku 1931 teren został ogrodzony i specjalne tablice przestrzegały mieszkańców, aby go nie przekraczać. Od roku 1940 Kosogory strzeżone były ponadto przez wartowników i psy policyjne.

Na temat transportowania i likwidacji jeńców w roku 1940 zeznawał tenże Kriwoziercew, poza tym Matwiej Zacharow, Gregor Silwierstow, Iwan Andriejew, Parfemon Kisielew.

Kriwoziercew widział w marcu i kwietniu 1940 roku, że na stację Gniezdowo przychodziły codziennie pociągi ze Smoleńska w składzie 3 do 4 wagonów, z zakratowanymi oknami.

Zacharow, który pracował na dworcu w Smoleńsku, stwierdza przybywanie wagonów z jeńcami w tym samym okresie. Byli to jeńcy w mundurach polskich. Transport jeńców w kierunku stacji Gniezdowo trwał 28 dni.

Silwierstow widział przybywające wagony na stację Gniezdowo, następnie wyładowywano z nich jeńców w uniformach. Odbierano od nich bagaż ręczny i wrzucano go na ciężarówkę, więźniów zaś wsadzano do trzech aut więziennych i wieziono w kierunku Katynia. Nieraz auta nawracały do 10 razy dziennie, kursując pomiędzy domem wypoczynkowym w Kosogorach i Gniezdowem.

Andriejew widział w marcu i kwietniu r. 1940 pociągi z aresztowanymi przybywające na stację Gniezdowo. Byli w nich polscy żołnierze, których poznawał po kształcie czapki. Wsadzano ich do aut i odwożono do Katynia.

Kisielew opowiada szczegóły, jak wskazał robotnikom polskim w r. 1942 miejsce kaźni.

W grupie jeńców oficerów polskich, która zwiedzała Katyń, było sporo znających język rosyjski i ci mogli swobodnie rozmawiać z wymienionymi świadkami, bez pośrednictwa narzuconego tłumacza.

Pierwotne zeznania świadków, którzy twierdzili, że wzgórze Kosogory od dawna już służyło za miejsce kaźni, mogły być łatwo sprawdzone. Toteż Niemcy zarządzili rozkopanie miejsc wskazanych. Natrafiono na 11 grobów, a raczej dołów, których powierzchnia dawno już zlała się z powierzchnią lasu. W dołach tych znaleziono zwłoki w ubraniach cywilnych. Nie było ich dużo. Kilkadziesiąt. Wszystkie wskazywały na ten sam system mordu: strzał w potylicę. Stan rozkładu trupów wskazywał wielką rozpiętość, co pozwalało wnioskować, że egzekucje dokonane zostały w różnych latach przed toczącą się wojną.

Taki był stan faktyczny w Katyniu, miejscowości, o której nikt na szerokim świecie nie słyszał przedtem, że istnieje, a dziś wiedziano, że jest odległa o 16 kilometrów od Smoleńska, a cztery od stacji Gniezdowo, że rosną tam sosny, że wiosną jest zimno jeszcze, że Dniepr omywa jego lesiste wzgórze, że stoi tam dom w stylu rosyjskiej „daczy”, który służył za miejsce wypoczynku dla funkcjonariuszów Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSSR, a którego fotografie budziły w niektórych dreszcz zgrozy, w innych wątpliwość lub lekceważący gest, zaprzeczający wszystkim tym rewelacjom.

Przez rozgłośnie kontrolowane przez Niemców na przestrzeni całej bez mała Europy, nadawano nieustannie nowe szczegóły. Radio niemieckie „Transozean” transmitowało na cały świat.

W odpowiedzi, propaganda sowiecka zmobilizowała wszelkie środki, ażeby odparować ostrze twierdzeń niemieckich. I Moskwa powtarzała z uporem: „Jeńcy oficerowie polscy wymordowani zostali przez bandę katów hitlerowskich w sierpniu-wrześniu roku 1941”.

Jednocześnie z tym urzędowym oświetleniem sowieckim, które milcząco i bez komentarzy przyjęte zostało przez rozgłośnie alianckie, szła równoległa akcja podziemna w okupowanej przez Niemców Europie. Celem tej akcji było obalenie, podważenie czy chociażby wprowadzenie zamętu w twierdzenia niemieckie, zaszczepienie wątpliwości i podejrzeń. Intensywność jej działania wskazywała wyraźnie na jednolity ośrodek nią kierujący. A grunt był podatny. Grunt, który przygotowali Niemcy przeciwko sobie samym. Brutalność ich metod, masowe egzekucje w obozach koncentracyjnych, piece krematoryjne, cała ich tępa, nieubłagana polityka eksterminacyjna i cynizm programu „Nowej Europy” pod egidą swastyki hitlerowskiej – wszystko to razem zmobilizowało przeciw nim umęczoną Europę, o wiele wcześniej zanim zdążyli nadać wiadomość o potwornej zbrodni dokonanej pod Smoleńskiem. Ludzie wierzą zazwyczaj w to, w co chcą wierzyć. Propagandzie niemieckiej wierzyć nie chcieli.

Nawet we wschodniej Europie, która tyle wycierpiała pod okupacją sowiecką, w niepamięć już szły tamte rany, pod ciosami zadawanymi przez okupację niemiecką.

Ale Katyń był zbrodnią niesłychaną. Mógł naprawdę wprowadzić zmianę nastrojów, gdyby jednocześnie polityka niemiecka zechciała zmienić swe metody działania. W obliczu tego zagrożenia, agenci propagandy sowieckiej zdwoili wysiłki i nie przebierali w chwytach, byle skutek wypadał na ich korzyść. Rozpuszczano najnieprawdopodobniejsze historie, sprzeczne nawzajem i sprzeczne nieraz z urzędowym stanowiskiem sowieckim, byle w ogólnym zamęcie wytworzyć stan zwątpienia w autentyczność śledczych rezultatów katyńskich.

Pewnego kwietniowego dnia tego roku, dnia, który był tak ciepły, jakby był letnim, przyszedł do mnie na werandę człowiek z pobliskiej wsi i jak przystało na rolnika, zaczął rozmowę od pogody. Gdyśmy następnie przeszli na, nieunikniony w tym czasie, temat aktualnych wypadków, zapytał:

– Czy to może być prawdą, co ludzie gadają, że Niemcy jeżdżą do każdej rodziny, o której dowiedzą się, że miała krewniaka w obozie w Kozielsku, spisują jego dane, żeby później mieć kogo ogłosić na liście, niby to zabitych w Katyniu? A tam, tam – wskazał ręką na wschód – podobno żadnych grobów i nie ma...

– Kto to panu mówił...

– Ot, ludzie gadają...

Innym razem gadali, że z obozów koncentracyjnych w Oświęcimiu przywieziono do Katynia trupy i ubrano je w mundury polskie.

Trzecim razem, że to Niemcy rozstrzelali jeńców, ale sowieckich.

Czwartym znów, że to rozstrzelani Żydzi.

Trzeba zwrócić uwagę, że każda z tych wersji obalała jednocześnie wersję sowiecką. Ale po pierwsze, ta ostatnia mało była znana pod okupacją niemiecką, ze względu na konfiskatę odbiorników radiowych, po drugie na terenie polskim nieszczególnie nadawała się do kolportowania... Zbyt dużo tu jeszcze, mimo wszystko, pamiętano, no, a poza tym... listy! Dlaczegoż, skoro by żyć mieli jeszcze pod Smoleńskiem, aż do sierpnia 1941 roku, wszelki słuch i ślad po nich zaginął, właśnie od wiosny roku 1940?!

Nie, ludzie kiwali głową i znowu zaczynali wierzyć w wersję niemiecką.

Ale agenci propagandy sowieckiej nigdy się prawie nie demaskowali jako tacy. Taktyką, nakazaną im zresztą z góry, było przenikanie do narodowych organizacji podziemnych. Stąd o wiele łatwiej i skuteczniej było im działać. Zwłaszcza przenikali do organizacji podziemnych tych państw, okupowanych przez Niemców, które sąsiadowały z Rosją, a które w planach imperialnej polityki Związku Sowieckiego miałyby być doń włączone po zwycięskiej wojnie.

Pewnej niedzieli usłyszałem wiadomość, że kolega mój, rotmistrz Konstanty Anton, z 4 pułku ułanów, uwięziony w Kozielsku i figurujący następnie w niemieckich spisach ofiar katyńskich, które były systematycznie ogłaszane – żyje.

– Ależ żyje, naprawdę! – mówiono. – Niech pan sprawdzi. Żona jego otrzymała list z Turcji. Znajduje się w armii polskiej na Bliskim Wschodzie.

Po tygodniu mówili już o tym wszyscy w okolicy i w mieście. Ja, który byłem w Katyniu i widziałem na własne oczy procedurę identyfikacji, z początku odniosłem się do wersji sceptycznie, wobec jednak jej uporu sam uwierzyłem, sądząc że Anton być może zamienił z kimś swe dokumenty. Ale nikt, w tej liczbie ja sam, nie poszedł sprawdzić do żony, która miała rzekomo ten list otrzymać. Trzeba znać psychologię, żeby operować w biały dzień takimi chwytami. Bolszewicy ją znają: każdy powtórzy, nikt nie sprawdzi. Sprawdziłem dopiero trzy lata później, we Włoszech. Dowiedziałem się, że Anton zginął z Kozielska bez wieści. Nigdy nie był w armii polskiej na Wschodzie, żona jego nie mogła nigdy odeń otrzymać listu, via Turcja...

W Warszawie ukuto taka plotkę: „Pewna pani, przeczytała w wykazie niemieckim nazwisko swego męża, jako ofiary katyńskiej zbrodni, podczas gdy w rzeczywistości aresztowany był przez Niemców i wywieziony do Oświęcimia. Poszła tedy („głupia!”) do Gestapo i... nie wróciła nigdy!” To już było sprytniej: tej wersji nikt nie mógł sprawdzić. I choć nikt też nie znał, ani nazwiska tej rzekomej pani, ani jej adresu, ani żadnych innych szczegółów, mityczny ten wypadek obleciał całą Polskę i powtarzany był jako autentyczny, z ust do ust. Oczywiście, była to nieprawda, gdyż po ostatnim sprawdzeniu, ani jedna osoba figurująca w spisie ofiar katyńskich, od roku 1940 nie była widziana nigdzie.

Ale chwytały takie plotki. Nie tylko w szerokim świecie, ale nawet w Polsce, gdzie mimo iż ogólnie zdawano sobie sprawę z prawdopodobnego przebiegu tragedii – daleko jeszcze było do całkowitej pewności losu, jaki spotkał zaginionych jeńców.

ROZDZIAŁ XIV

MOJE ODKRYCIA W KATYNIU

Gazety znalezione ustalają datę mordu. Nie 10 i 12 tysięcy, a ... cztery! Tajemnica łusek się wyjaśnia. Żydzi świadczą...

W drugiej połowie kwietnia, krytycznego 1943 roku, mieszkałem w dalszym ciągu w swym małym, wiejskim domku, w odległości 12 kilometrów od Wilna i do miasta przychodziłem piechotą i rzadko. Za czasów okupacji sowieckiej zmieniłem swój zawód dziennikarza i literata na bardziej odpowiadający warunkom – zostałem mianowicie furmanem ciężarowego wozu. Za czasów okupacji niemieckiej siedziałem cicho na wsi i nie byłem niepokojony, jakkolwiek władze niemieckie nie mogły oczywiście nie wiedzieć o mojej egzystencji.

Na jakiś tydzień przed Wielkanocą, sprzedawałem na rynku w Wilnie palto letnie i tu spotkałem dawnego swego kolegę. Pracował on w charakterze akwizytora ogłoszeniowego w administracji wydawanego przez Niemców pisma w języku polskim, stąd miał kontakty i wiadomości często z pierwszej ręki.

Było ciepło. Wiosna. Podmuchy południowego wiatru wzniosły rtęć w termometrach. Ludzie wyszli bez watowanych palt, ale już bez tej nadziei na rychły koniec cierpień, jaką przywiązywano dotychczas do każdej, corocznej wiosny. Właśnie przeżywano wrażenia i komentarze do straszliwej, nowej zbrodni, odkrytej pod Smoleńskiem. – Poza tym wlokło się życie przygnębiające, głodne, biedne, raczej apatyczne. Ale mój znajomy błysnął oczyma na mój widok, łatwo było poznać, że z jakowegoś wewnętrznego podniecenia. Zaraz też, chwytając za guzik palta, które trzymałem w ręku, rzekł mi głosem przyciszonym:

– Od wczoraj telefonuje Klau. Werner Klau, szef biura prasowego przy Gebietskomissariat Wilna-Stadt, dopytuje, czy ktoś z pracowników nie zna przypadkiem twego adresu. Chcą cię zaprosić do Katynia.

Ktokolwiek się zetknął z organizacja podziemną w okresie panowania Gestapo, wie, jak bardzo utrudnione były kontakty wewnętrzne, ile czasu marnowało się nieraz w oczekiwaniu na porozumienie. Ze słów usłyszanych rozumiem od razu, że wyjazd do Katynia jest rzeczą pierwszorzędnej wagi, ale nie chcę tego czynić [25] bez uprzedniego skontaktowania z władzami organizacji podziemnej. Mówię tedy:

– To bardzo dobrze. Mój drogi, postaraj się zawiadomić tego Klaua, że sam podejmujesz się mnie odszukać w ciągu trzech dni. Niech mnie nie szuka sam. Ja tymczasem te trzy dni wyzyskam...

– Rozumiem.

„Jadzi”, łączniczki mojej z osobą zastępcy Komendanta podziemnej organizacji wojskowej, naturalnie nie ma tam, gdzie powinna być – w małej jadłodajni, mieszczącej się w suterynie, wzruszają tylko ramionami. „Roman”, zecer podziemnego pisma, oficjalnie kelner innej jadłodajni, z którym mam stały kontakt, jest co prawda na miejscu, ale nie może zapewnić natychmiastowego połączenia.

– Postaram się... – odpowiada.

„Zygmunt”, w hierarchii konspiracyjnej bardziej eksponowany, jest właśnie śledzony i musi zachowywać ostrożność, której zresztą nie zachowywał. W trzy miesiące później zawisł na własnych skarpetkach w celi więzienia śledczego Gestapo, nie wytrzymawszy tortur, zadawanych przy badaniu.

Okoliczności te nie mają oczywiście żadnego związku bezpośredniego ze sprawą Katynia, której poświęcona jest niniejsza książka, charakteryzują jednak nie tylko duże, ale i małe trudności, jakie w nieskończonym splocie piętrzyły się na drodze do wyjaśnienia prawdy. Po trzech dniach okazuje się, że wyjechał „komendant” i jest tylko jego zastępca. [26] Zanim zastępca komendanta dał wyraźny rozkaz: „jechać”, upłynął już dzień piąty i dopiero popołudniu szóstego, mogłem zasiąść w wygodnym fotelu przed biurkiem szefa niemieckiego biura prasowego.

Werner Klau, sam były dziennikarz berliński, przyjmuje mnie uprzejmie. Żadnych zobowiązań, żadnych podpisów, przymusu, deklaracji. Po prostu:

– Pan pojedzie i zobaczy.

Myli się jednak, kto sądzi, że machina administracyjna niemiecka pracowała sprężyście. Każdy totalizm zwiększa biurokrację i komplikuje rzeczy najprostsze. Mija więc jeszcze trzy tygodnie zawiłej korespondencji pomiędzy Ostministerium w Berlinie, dowództwem frontu, Gestapo. Ja czekam.

W międzyczasie odnajduję b. profesora Uniwersytetu Wileńskiego, największy w Polsce autorytet w dziedzinie medycyny sądowej, dr Sengalewicza. Proszę, niech mnie przygotuje teoretycznie do rzeczy, które mam oglądać na własne oczy.

Profesor ściąga z półek wielką ilość książek. Pokazuje ilustracje. Tłumaczy i konfrontuje z wiadomościami, jakie dotychczas wyczytał w gazetach niemieckich na temat stanu trupów w Katyniu.

– Jeżeli gleba tam jest rzeczywiście gliniasto-piasczysta, wytwarza częściową konserwację zwłok, znaną w medycynie pod nazwą „tłuszczowosku”. Na pozór żadnych sprzeczności, ani zagadek w komunikatach niemieckich nie dostrzegam. I jeszcze jedna rzecz ważna: kieruje pracami ekshumacyjnymi i całokształtem badania, jak to wynika z gazet, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego, dr Buhtz. To jest mój kolega jeszcze z czasów akademickich. Zupełnie prywatnie zapewnić pana mogę, że po pierwsze, jest to uczony na miarę europejską w tej dziedzinie, po drugie człowiek niewątpliwie uczciwy, który w żadnym wypadku nie położyłby swego podpisu pod sfałszowaną ekspertyzą. Niech pan z nim porozmawia, powołując się na moją z nim starą zażyłość.

– Dziękuję. A czy pana profesora nie zastanowił w komunikatach niemieckich fakt, że brak w nich jakiejkolwiek wzmianki o znalezieniu i pochodzeniu łusek, od wystrzelonych pocisków pistoletowych, którymi mordowani byli nasi oficerowie?

– Ach, właśnie! Zauważyłem. O tym chciałem powiedzieć. Przecież zabezpieczenie łusek należy do najkardynalniejszej podstawy każdego śledztwa w morderstwie, popełnionym z broni palnej. Nie rozumiem, dlaczego się o tym nie pisze...

Dopiero w drugiej połowie maja 1943 roku, wlecze nas poprzez powietrze pudło starej niemieckiej „JU 88”, samolotu o typie przestarzałym. Leci dwóch dziennikarzy portugalskich, jeden dziennikarz szwedzki. Z Warszawy Niemcy wyekspediowali ekipę dziesięciu robotników fabrycznych, ażeby się przekonali na miejscu i opowiedzieli rodakom. To są ich chwyty propagandowe, stosowane już od dłuższego czasu. Towarzyszy nam oficer Wehrmachtu, b. attaché niemiecki w Tokio, będący łącznikiem z Ministerstwem Spraw Zagranicznych. W takim składzie przedzieramy się przez chmury, wskutek nagłego oziębienia ociężałe gradem, śniegiem, deszczem. Wiatr dmie teraz z północnego wschodu, a więc w łeb maszyny. Podróż trwa długo, bardzo długo, ponad krajem zrujnowanym wojną. Myśliwce sowieckie polują o tym czasie w pasie przyfrontowym. Trzeba uważać. Jest źle, niewygodnie siedzieć w tej maszynie, przeznaczonej dla spadochroniarzy, mdło. Gdy lądujemy za Dnieprem, termometr wskazuje zaledwie 3 stopnie powyżej zera, pada drobny deszczyk.

– To dobrze – mówi oficer niemiecki.

– Dobrze, dlaczego?

– W ciepło panowie by nie wytrzymali przy grobach katyńskich.

Wszystko jest wokół rude od gliny, cegieł rozwalonych domów, rdzy, która rzuciła się na pobojowisko połamanych wozów, armat, czołgów i wszelkiego rodzaju żelaziwa, od spalonych lasków i całej tej zgnilizny, którą każda wojna pozostawia za sobą i wokół siebie. Ludzi cywilnych mało. A tam gdzie ich widać, obdarci są i bojaźliwi. Znając życie sowieckie, nie dziwię się temu, że każdy z mieszkańców Smoleńska stara się mówić jak najmniej, a jak najwięcej wzruszać ramionami. Ale dziennikarzy zagranicznych to dziwi:

– Jak to! Oni, tu w Smoleńsku, w odległości 16 kilometrów od masowej zbrodni, nic o niej mieliby nie słyszeć?!

Obywatel smoleński stoi ponury i patrzy w ziemię usianą szkłem rozbitych okien, gruzem własnych domów i ma swoje myśli w głowie.

Ja się uśmiecham w zakłopotaniu, jakbym był współwinnym tych stosunków, panujących w Europie wschodniej. Rosjanin podnosi głowę i rozumiejąc mnie po wyrazie twarzy, uśmiecha się również blado, tak blado, jak to niebo zawieszone nad krajem.

Plan sytuacyjny jest taki: na zachód od Smoleńska prowadzi linia kolejowa w kierunku Witebska, przez stację Gniezdowo. Mniej więcej równolegle biegnie szosa. Do tej stacji przywożeni byli jeńcy polscy w roku 1940, na wiosnę, to nie ulega już żadnej wątpliwości i przez nikogo nie jest kwestionowane. W Gniezdowie ich wyładowywano. Szosa biegnie dalej przez Katyń. Z Gniezdowa do lasu katyńskiego około 4 kilometrów. Po bokach wilgotne laski, wyręby, na których wyrosły już pojedyncze brzózki, olszyna. Wzrok mija je obojętnie, ślizgając się po mokrych badylach, gałęziach, strzelistych prętach jakichś krzaków. I tylko myśl pobudzana wyobraźnią kołuje po tej szosie do wtóru obracających się opon: „Tędy, tędy jechali ci ludzie”. [27]

Raptowne zahamowanie przed bramą i druty kolczaste przecinają pasmo wyobraźni. Wszystko staje się naraz realne. Żandarm, z blachą na piersi. Deszczyk, który wciąż kropi. Ociekające sosny. Ptaszek, który słusznie o tej porze domaga się wiosny: „tiń-tiń-tiń!” A ponad tym wszystkim, straszliwy, dławiący odór trupi. Takim powietrzem nie oddaje żaden las na świecie i chciałoby się nagle krzyknąć: – Boże! co oni zrobili z naszej przyrody!

[dwa zdjęcia w oryginale, z opisem:]

[1] Droga do prac ekshumacyjnych, przy nie opróżnionych jeszcze grobach, prowadzi pomiędzy koszmarne szeregi już wydobytych trupów, oczekujących swej kolejki na identyfikacje i zbadanie.

[2] Przy rewizji zwłok: autor niniejszej książki (po środku) przegląda gazety i dokumenty wydobyte z kieszeni trupów. Obok dr Wodziński (z opaską Czerwonego Krzyża). Z prawa i lewa, członkowie polskiej delegacji robotniczej. Na prawo, w drugim szeregu, dziennikarz szwedzki (w okularach). [zdjęcie zamieszczone na odwrotnej stronie okładki niniejszej książki]

W chwili, gdy przybyłem do Katynia, rozkopano już wszystkie siedem grobów. Niektóre zostały opróżnione. Inne zastałem jeszcze w trakcie prac ekshumacyjnych, ale raczej na ukończeniu. Rzeczą pierwszą, która się rzuciła w oczy, było zaśmiecenie lasu wokół dołów już opróżnionych. Skąd zaśmiecenie to pochodziło, wyjaśniło się niebawem i jednocześnie naprowadziło mnie na najważniejsze odkrycie.

Ażeby uplastycznić jego doniosłość, należy pokrótce przedstawić metodę prac ekshumacyjnych. Ogólne kierownictwo spoczywało w rękach niemieckich oczywiście. Ale bezpośrednie roboty wykonywane były przez wspomnianą już uprzednio ekipę Polskiego Czerwonego Krzyża, na czele której stał dr Wodziński z Krakowa. Do swej dyspozycji miał robotników zarówno wolnego najmu spośród mieszkańców okolicznych, jak też przydzielonych jeńców sowieckich. Trupy wydobywane z dołów śmierci układano szeregami na ziemi. Z szeregów brano po jednym, celem dokonania oględzin i zrewidowania. Mundury były przeważnie w dobrym stanie, rozpoznawało się nawet gatunek materiału, jedynie odbarwione. Wszystkie części skórzane, w tej liczbie buty, robiły na pierwszy rzut oka wrażenie gumowych. Ponieważ z reguły, każde zwłoki sklejone były niejako sokiem trupim, lepkim, strasznym, cuchnącym, więc o rozpinaniu kieszeni, ani tym bardziej ściąganiu butów, mowy być nie mogło. Manipulacja odbywała się tedy w ten sposób, że specjalni robotnicy, w obecności dyżurnego delegata Polskiego Czerwonego Krzyża, rozcinali nożami kieszenie i cholewy butów, bo w tych ostatnich też znajdowano nieraz ukryte różne przedmioty. Wszystko znalezione wydostawano na światło dzienne. Wszystko, co mogło stanowić wartość dowodową, pamiątkę dla rodziny, wskazówkę przy identyfikacji lub wartość materialną (dokumenty osobiste, legitymacje, pamiętniki, notatniki, listy, fotografie, medaliki, książeczki do nabożeństwa, kwity, medale, ordery, pierścionki itd.) składane było do specjalnie na ten cel przygotowanych kopert, zaopatrzonych kolejnym numerem. Takiż numer ewidencyjny przyczepiano następnie do zwłok, które o ile nie wykazywały specjalnego interesu dla ekspertyzy medycznej, odkładano zaraz do innego szeregu. Potem grzebano je w nowych, wspólnych mogiłach. Ale...

[dwa zdjęcia w oryginale, z opisem:]

[1] Typowa zawartość kieszeni zamordowanego: znak rozpoznawczy, karta pocztowa, banknoty polskie, skórzana sakiewka do tytoniu, portmonetka, kawałek zielonego ołówka, resztki gazety, paszport, pudełko sowieckich zapałek, grzebyk itp.

[2] Po oczyszczeniu zewnętrznym: naramienniki, polskie banknoty stuzłotowe, odznaki, łańcuszki, monety, medale, ordery i krzyże wojskowe. Wszystkie przedmiotu łatwe do rozpoznania. Napisy na banknotach czytelne.

Co się działo z resztą przedmiotów?

Człowiek żyjący, żyjący nawet w warunkach tak ograniczonego bytowania, jakim były obozy sowieckie, użytkuje masę przeróżnych drobiazgów. A więc szczoteczki, grzebyki, zapałki, cygarniczki, jakieś pudełka, tytoń, papierosy, ołówki, żyletki, lusterka, portmonetki, bo ja wiem... na pamięć mi już nie przychodzi to wszystko biedne, skurczone, na wpół zgniłe... U jednego w mojej obecności wydobyto nawet pudełko prezerwatywów, z wyraźnym nadrukiem fabryki, i ten wstydliwy, intymny przedmiot jego życia, ogołocony tu, w tym potwornym lesie, w smrodzie i śmierci, w obliczu tragedii, u człowieka, którego czaszka przebita była kulą na wylot, wydawał się czymś straszliwie ludzkim, na tle tej nieludzkiej zbrodni. Do masy tych rzeczy dochodziły banknoty polskie, nie będące już w obiegu, a więc bezwartościowe. Znajdowano je nieraz w całych plikach. To wszystko wyrzucano z miejsca precz, w las, na jego podszycie liści borówkowych, wrzosu, czernic, na mech, pod krzaki jałowców. Ale łącznie z tym wyrzucano coś jeszcze:

gazety.

Wprawdzie zarówno Komisja ekspertów międzynarodowych (patrz Załącznik nr 12), jak późniejsze sprawozdanie sekretarza Geheime Feldpolizei, VoЯa (patrz Załącznik nr 14) i dr Buhtza (patrz Załącznik nr 15), słusznie zwracają uwagę na daty znalezionych przy zwłokach gazet, nie uwzględniły ich jednak w tym stopniu, na jaki zasługują, z punktu interesu dowodowego i rozwiązania zagadki:

Kiedy dokonano mordu? a więc: kto?

Zachowano kilka gazet, jako eksponaty, resztę rzucano w las. Ale w większości wypadków nie były to całe gazety. W większości wypadków były to części gazet. Papier gazetowy stanowi dla człowieka biednego, jakim jest jeniec, materiał nieraz niezbędny dla licznych celów. Tak więc zastępuje brak portfelu, portmonetki i w ogóle służy do opakowania przeróżnych przedmiotów, które się nosi w kieszeni, worku czy plecaku; zastępuje bibułkę do palenia, wkładki do butów, nawet ciepłe skarpetki itd. Otóż tych strzępów gazetowych, obok całkowitych lub części gazet, rozrzuconych po lesie, jako rzeczy bezwartościowych, była masa.

Oberleutnant Slowentchik, który nas oprowadzał, powiedział zataczając gestem ręki po lesie, ponad wrzosem i rozkopanymi dołami:

– Możecie sobie panowie brać stąd, na pamiątkę, wszystko, co wam się podoba.

Pochylony przerzucałem kawałkiem patyka w tych strzępach przesiąkłych trupim odorem. I ja też nie od razu zwróciłem należytą uwagę na skrawki gazet. Dopiero gdy następnie udałem się na miejsce właściwej rewizji zwłok, dokonywanej przez dr Wodzińskiego, gdy raz i drugi z kieszeni trupa wydobyto przy mnie, gazetę... trzeci i piąty raz, i każda z datą: marzec-kwiecień 1940 roku – pojąłem siłę przekonywającą tego faktu. „Głos Radziecki”, sowiecka gazeta po polsku, przewijała szczególnie często pośród innych pism w języku rosyjskim. „Głos Radziecki”! Dziś mogę potwierdzić zeznanie porucznika Młynarskiego, który konstatował, że obozy jenieckie w r. 1940, specjalnie tą gazetą były obsyłane... Daty zaś nie budziły wątpliwości. Tu zaznaczyć muszę, że wszelki druk zachował się w grobach stosunkowo najlepiej. Niektóre z gazet wykazywały doskonałą wyrazistość, przebijając mniej więcej tak wyraźnie, jak przebijają litery drukowane poprzez normalnie zatłuszczony papier.

[zdjęcie w oryginale, z opisem:]

Gazety wydobyte z grobów, w ich typowym stanie i wyglądzie.

U góry: „Głos Radziecki”, pismo komunistyczne w języku polskim, z dnia 28 kwietnia 1940 roku.

U dołu: dwa numery sowieckiej gazety „Raboczij Put'” z dnia 1-go i 6-go maja 1940 roku, wydobyte z grobu nr 8. (patrz rozdział następny)

Wróciłem, wciąż z chustką przytkniętą do nosa, wyrzygałem się dyskretnie za pniem grubej sosny i znów grzebać począłem patykiem w strzępach papierów porozrzucanych po lesie. Tam gdzie skrawki gazet nie wykazywały daty, odczytywałem ustępy depesz, opisy zdarzeń, z których wyraźnie wynikało, że dotyczą pierwszych miesięcy roku 1940. Nie późniejszych.

– „Więc nie ulega wątpliwości”. – Musiałem to mimo woli powiedzieć głośno, bo nachylony obok mnie robotnik z Warszawy zapytał:

– Co? – Zresztą uniósł dużą paczkę sklejonych banknotów stuzłotowych, która pochłonęła jego uwagę.

Nie odpowiedziałem, zajęty całkowicie porządkowaniem swych rozważań.

Gazety w takiej ilości nie mogły przecie przetrwać w kieszeniach zamordowanych w ciągu półtora roku, gdyby jak chce wersja sowiecka, jeńcy żyli jeszcze w sierpniu roku 1941. Gazeta, nawet wroga, jest dla jeńca źródłem informacji, na które specjalnie jest łapczywy. Wobec tego przechowywanie starych gazet byłoby zupełnym absurdem i nonsensem, zwłaszcza w obliczu tak doniosłych wypadków, jakie przynosił każdy dzień toczącej się wojny światowej. A cóż dopiero wobec wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej, która w sposób bezpośredni mogła wpłynąć na los jeńców. No, zresztą, co tu dużo gadać, nonsens i koniec! Zaś jako materiał użytkowy, do opakowań, do wkładek, do bibułki, przetarłyby się i zniszczyły, nie wytrzymałyby tego czasu. Tak, stare gazety nie mogły być przez nich przechowywane. Musieliby mieć nowsze. A takich, z datą późniejszą: nie było wcale.

Data zatem tych gazet, znalezionych przy zwłokach, tak biorąc na zdrowy rozum, uczciwie – wskazuje jednocześnie na nie ulegającą wątpliwości datę mordu: wiosna roku 1940. Chyba...

Chyba żeby istniała możliwość, przed publicznym pokazem tych trupów, dokonania w tajemnicy szczegółowej rewizji w ich kieszeniach i usunięcia gazet z datą późniejszą. Ale jak widzimy, nie wystarczyłoby samo usunięcie gazet późniejszych. Należałoby zaopatrzyć zwłoki w gazetę z daty wcześniejszej. Wynikałoby zatem, iż Niemcy, kalkulując w tak niesłychanie skomplikowany sposób, jak to chce wersja sowiecka, musieliby zdobyć, zakupić czy w inny sposób uzyskać setki i setki gazet sowieckich, właśnie z marca-kwietnia 1940 roku i...

Wróciłem znowu na krawędź grobu, skąd wciąż jeszcze wydobywano zwłoki.

– Jest panu niedobrze? – zapytał Szwed.

Potrząsnąłem głową i patrzyłem. Przede mną rozwarty dół, a w jego czeluści, warstwami, ciasno, jak sardynki w pudełku, trupy. Mundury, płaszcze, mundury polskie, pasy, guziki, buty, zwichrzone włosy na czaszkach, usta poniektórych wpółotwarte. Właśnie przestał mżyć deszczyk i blady promień słońca jął się przepychać poprzez koronę sosny. „Tiń-tiń-tiń”! – zawołał ucieszony ptaszek. A promień padł w grób i na sekundę błysnął na złotym zębie otwartych ust jakiegoś trupa. Nie wybili mu jednak... „Tiń-tiń-tiń”! Straszne. Ręce i nogi nawzajem splecione, wszystko uciśnięte jak walcem. Poszarzałe, martwe, szereg za szeregiem, setka za setką, niewinni, bezbronni żołnierze. Krzyż Virtuti Militari widać na samym przedzie. Głowa odwalona pod but kolegi. Tamten leży twarzą w dół. Ten jest jeszcze w czapce. Wyjątek. A tam dalej wszyscy w płaszczach i nie rozpoznać w tej lepkiej masie indywidualnych kształtów. Właśnie: masa, słowo tak ulubione w Sowietach.

– Odejdźmy stąd! – znów mówi Szwed, młody sympatyczny chłopak. – Pan jest strasznie blady. Tu naprawdę wytrzymać nie można. – Zdjął okulary, wytarł pot, choć było zimno.

Chwileczkę.

[zdjęcie w oryginale, z opisem:]

Tak, oto leżą w grobie... „Warstwami, ciasno, jak sardynki w pudełku... Wszystko uciśnięte jak walcem... Ubita masa trupów, ściśnięta, sklejona nawzajem trupim sokiem, zlutowana niejako wzajemnie...”

Ubita masa trupów jest do tego stopnia ściśnięta, sklejona nawzajem trupim sokiem, zlutowana niejako, że robotnicy, którzy schodzą w dół w moich oczach, aby wydostać kolejne zwłoki, muszą je bardzo ostrożnie podważać, a później siłą nieomal odrywać od pozostałej masy.

Nie! To niemożliwe! Żadna ludzka siła, żadna technika nie byłaby w mocy zrewidować, przeszukać, poodpinać kieszenie tych trupów, wyjąć z nich jakieś przedmioty, poukładać inne, ułożyć z powrotem, pozapinać, ucisnąć warstwa za warstwą! Domyślić się, aby niektórym pozawijać coś w specjalnie dobrane co do daty strzępy gazet, porobić im wkładki do butów!... Innemu wsadzić do kieszeni machorkę zawiniętą w „Głos Radziecki”, właśnie z 7 kwietnia 1940 roku!... Absurd. Zasypać na nowo i po miesiącu (tak chce wersja sowiecka, patrz: część II) odkopywać i pokazywać ekspertom, ubiegać się o udział Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w śledztwie!

A więc jednak nie ulega wątpliwości: zbrodni mogli dokonać tylko bolszewicy.

Przy zwłokach w Katyniu znaleziono około 3.300 listów i kartek pocztowych otrzymanych przez jeńców od rodzin w kraju, a kilka napisanych i nie wysłanych do kraju. Ani jeden z tych listów, ani jedna z tych kartek nie posiada daty późniejszej niż kwiecień 1940 r. Potwierdzają to rodziny w kraju, których korespondencja uległa raptownemu przerwaniu w tym czasie. Bolszewicy mogliby odpowiedzieć, że dla jakichś przyczyn zabronili jeńcom korespondować. Tego nie twierdzą, bo brak im ku temu uzasadnienia. Ale mogliby tak twierdzić – bez uzasadnienia. Natomiast w stosunku do gazet nie mają żadnego wytłumaczenia, żadnego, które by licowało ze zdrowym rozsądkiem ludzkim.

Praca postępuje naprzód. Zwłoki oderwane od masy idą na nosze, później do szeregu. Stamtąd znów na nosze i do oględzin. Jeden za drugim, jeden za drugim. Dzień po dniu, tydzień po tygodniu, tysiące... Ile tych tysięcy?

Dokonanie tego drugiego odkrycia nie wymagało w istocie większego wysiłku, ze względu na dobiegające końca prace ekshumacyjne.

Nadmienić tu muszę i to z całym naciskiem, że Niemcy, wpuściwszy nas na teren właściwych dołów, dali kompletną swobodę ruchów, oglądania czego się chce, rozmawiania z kim się chce.

W chwili, gdy młody człowiek z opaską Czerwonego Krzyża na ramieniu, w ciemnych okularach, Polak, którego wziąłem za asystenta dr Wodzińskiego. a którego nazwiska nie znam do dziś dnia, szedł w kierunku jednego z grobów, rozkazując coś robotnikom, zbliżyłem się doń wprost i ująłem z lekka za rękę. Wszystko tu śmierdziało trupem. Las i pojedyńcze drzewa, piasek, trawa, krzaki i żywi ludzie. Przede wszystkim powietrze, którym się oddychało. Zapewne też człowiek, którego zaczepiłem, przesiąknięty był trupim odorem od stóp do głowy i w ten sposób nie wyróżniał się niczym, a ciemne okulary czyniły twarz jego bardziej nieprzeniknioną od innych, ale poddałem się intuicji.

– Co tu jest nie w porządku? – zapytałem.

Odciągnął rękaw i odparł ostro:

– Co ma być nie w porządku?

– Coś, czego Niemcy nie ogłaszają w swych komunikatach... – I jednocześnie jednym tchem powiedziałem kim jestem, skąd i po co tu przybyłem.

Ciemne okulary zmierzyły mnie z wyrazem, którego oczywiście odgadnąć nie mogłem.

– Pan rozumie, że ja muszę wiedzieć – dodałem.

– Tak. Przede wszystkim fałszywa liczba.

Odjąłem od ust chusteczkę i trupi swąd uderzył mnie ze zdwojoną siłą. Wówczas, gdy toczyła się ta rozmowa, cyfra 10 do 12 tysięcy zwłok nie była kwestionowana. Niemcy ją podtrzymywali z uporem w każdym komunikacie.

– Jak to... nie ma tylu?

– Ale skąd! – wzruszył ramionami. – Odkopaliśmy wszystkich razem 7 grobów. Tu, jak pan widzi, leżą jeszcze nie tknięte warstwy trupów, ale dosięgliśmy już dna onegdaj. Tam, o, w wodzie podskórnej, w tym małym grobie, gdzie pływają takie zzieleniałe zwłoki, jest może jeszcze z pięćdziesięciu. Zaraz panu powiem: w przybliżeniu może, może dociągniemy do 4 tysięcy i 500 zwłok, ani jednego trupa więcej.

– Więc dlaczego Niemcy podali taką wygórowaną cyfrę?

Ruch, który uczynił, nie był nawet wzruszeniem ramion, raczej nerwowym tikiem:

– Załgali się. Teraz nie mogą się wycofać z obawy kompromitacji. Po drugie, może słyszeli, że nam tylu brakuje. Pan pewnie wie?

Przytaknąłem.

– No więc. Czynią rozpaczliwe wysiłki, rozkopują całe wzgórze, żeby znaleźć więcej, ale znajdują tylko pojedyńcze, stare kościotrupy cywilnych Rosjan. [28]

– Więc gdzie ta reszta?... – zapytałem machinalnie, jakbym mógł się spodziewać odpowiedzi, jakby on, człowiek w ciemnych okularach, mógł wiedzieć coś więcej ode mnie w tej sprawie.

– Bbba...! – i rozłożył ręce. Jedna z nich w tym ruchu zawisła nad grobem, druga wskazywała barak, koło którego grzali się przy ognisku robotnicy. Rozumiał jednak pewnie tak samo jak ja, że obejmuje przestrzeń od Oceanu Lodowatego po pustynie azjatyckie, a więc obszar ogromny.

Gdzie reszta? Dziś wiemy już, że pytania tego rząd sowiecki pragnie uniknąć za wszelką cenę i dlatego uczepił się kurczowo fałszywej cyfry, podanej przez propagandę niemiecką. Ale wówczas, w maju roku 1943, była to jeszcze rewelacja.

– A niech pan zapyta profesora Buhtza o liczbę – dodał nagle mój rozmówca. – Tak wprost. To zdaje się przyzwoity człowiek, ciekawe jestem, co panu odpowie.

W pół godziny potem, przedstawiłem się profesorowi Buhtzowi i powołując na prof. Sengalewicza, zapytałem:

– Wiele pan profesor oblicza trupów?

– O! to jest rzecz jeszcze dokładnie nie obliczona... – odpowiedział mi najuczciwiej, jak mógł odpowiedzieć oficer niemiecki, którego pogląd pozostawał w oczywistej kolizji z oficjalną propagandą. [29]

W Katyniu ogniska, przy których grzeją się robotnicy, mają dwojakie przeznaczenie. Dają ciepło i dym, który choć na chwilę przegania trupie powietrze, jak gdzie indziej odpędza komary. Dlatego widać przy nich ludzi, którzy poddając się jego działaniu, mają załzawione oczy. Tam stoi właśnie słynny już dziś staruszek, Parfen Kisielew, pierwszy, który wskazał miejsce zbrodni. Inni spośród okolicznych mieszkańców, którzy świadczyli, a dziś zatrudnieni są przy robotach ekshumacyjnych, siedzą w kucki, niechętnym wzrokiem obrzucając „gości”. Ja ich rozumiem. Znowu i znowu mają opowiadać przez tłumacza, aż do znudzenia. Rzygać się im prawdopodobnie chce, nie tylko od wiecznego smrodu, ale i od tych ciągłych powtarzań, jedno i to samo w kółko. Co są temu winni, że widzieli! No widzieli, rzeczywiście, jak jechały auta więzienne, jak wracały po nowe partie jeńców. Jak znikały wszystkie tu właśnie, w Kozich Górach, a były naładowane na rampie stacji Gniezdowo. Twarze ich ożywiają się znacznie, gdy bez tłumacza zwracam się do nich płynną ruszczyzną.

– Wy co, będziecie Rosjanin?

– Nie, Polak.

– Aaaa...

– To lepiej czy gorzej?

Uśmiechają się.

Jeden zaczyna opowiadać. Rzeczy znane. Nagle spór wynika, gdy chodzi o liczbę aut, które transportowały jeńców z Gniezdowa do Katynia. „Cztery” mówi opowiadający.

–Nie bresz! – zaprzecza grzebiący patykiem w ogniu. Cztery „czernyje worony” (czarne kruki) były wszystkiego w smoleńskim NKWD. A jeździły tylko trzy. Czwarty zostawał w mieście. Przodem auto osobowe z enkawudzistami. A na samym końcu ciężarówka pod rzeczy. Tak było.

– Ty może widziałeś trzy, a ja widziałem cztery.

– Ze strachu pewnie, żeby i ciebie na Kosogory nie zawieźli.

Spór wydaje mi się nieistotny.

– A dawno tu już było miejsce kaźni, w Kosogorach, w Katyniu?

– Ooo, ho-ho-ho!! – odpowiadają prawie chórem i milkną.

– Ale nie zawsze – dorzucił któryś po chwili.

–No tak – przytaknął pierwszy. – Bywało też cicho. Ale drutem otoczone i straż chodziła z psami. Bywało, dziecko albo baba podlezie pod druty na grzyby. Jeżeli dziewczyna jaka młoda, to sołdat spódnicę jej na głowę, na ziemię i... he, he, he... – zaśmieli się złym, obleśnym śmiechem.

I nagle jeden z siedzącej grupy zaczął opowiadać, bardziej zwrócony do towarzyszy aniżeli do mnie:

– A pamiętacie jak Marfa z Nowych Batioków, w sierpniu to było, trzydziestego dziewiątego roku, poszła na grzyby, a strażnik: „stoj!” A później na ziemię, spódnicę do góry i gwałcić zaczął. Ona chciała krzyczeć, aż tu pies ogromniasty przyleciał i stoi nad nimi, język zwiesiwszy, i patrzy, i patrzy, i patrzy...

– Pewnie, że ślina jemu z tego języka leciała...

– He, he, he, he!

A Marfa w strachu, nie ma jak bronić się.

Wiatr odgonił dym i znowu nawiało trupim odorem. Każdy splunął po swojemu, kto na bok, kto w ogień i znowu zamilkli.

– A strzały, wtedy, jak rozstrzeliwali, było słychać? – pytam.

– Nie. Nie było. – Reszta potwierdziła skinieniem głowy.

– A ja słyszał. Ja słyszał – upiera się Kisielew.

To on jeden tylko słyszał. Nikt więcej.

– Jakże to tak do tej pory cicho było o tym wszystkim. Nikt nie wygadał?

– To pan nie wie, jak to u nas...

– Skąd może wiedzieć – przerwał Kisielew – człowiek z daleka, z zagranicy może przyjechał, a ty: „wie!”. U nas, proszę pana, język to trzeba...

– Ja wiem, wiem. I ja byłem pod Sowietami.

–No widzisz – odrzucił pierwszy – człowiek znaczy swój, rzecz rozumie dobrze. Dwa słowa jemu wystarczy.

Dziennikarz portugalski zbliżył się do ogniska i patrzał, słychając obcej mowy.

– Co oni mówią?

Wmieszał się tłumacz niemiecki. Ja odszedłem.

Profesor Buhtz lojalnie przyznaje, iż okoliczność jest zastanawiająca. Istotnie, nikt poza Kisielewem strzałów nie słyszał.

– Ja panom pokażę garaż. – Idziemy drogą w kierunku słynnej „daczy”, domu wypoczynkowego funkcjonariuszy NKWD. – Szukałem w tym garażu – ciągnie dalej profesor Buhtz – śladów kul. Myślałem, że jak to często bywa u bolszewików, służyć on mógł za miejsce kaźni. Wtedy się przed nim ustawia auta z zapuszczonymi motorami. Ale śladów kul nie ma. Ofiary strzelane były nad samym grobem. Strzały widocznie głuszył las, mały kaliber i duża odległość do najbliższych chat. Może i są jeszcze tacy, co słyszeli. Myśmy przecie nie wszystkich zbadali w okolicy. Zresztą sporo już nie ma. Poszli służyć, ewakuowali się z Armią Czerwoną.

„Dacza” istotnie robi wrażenie typowej rosyjskiej willi, znanej pod tą nazwą. Taką, przed rewolucją, budowali sobie na letniska podmiejskie, bogaci kupcy. Widok stąd piękny. Można wreszcie odetchnąć. Głęboko w dole płynie Dniepr, siny na tle bezlistnych jeszcze krzaków, które obsiadły urwisko jak szczecina. W dół zbiegają drewniane schody aż na dno jaru. Latem tu musi być ślicznie. Kąpać się można. Pewnie gdy nastaje ciepło i puszczą rośliny, pełno tu słowików. Jesienią czerwienią się zapewnie jarzębiny, kalina, ciągną przelotne ptaki z biegiem Dniepru do Morza Czarnego i dalej, het na południe, wolne, poprzez kraj ten więzienny, a dziś tak straszliwy, poryty w bunkrach. Ciężko jest pewnie umierać, patrząc w tę przestrzeń Bożą. Z werandy na przykład.

[dwa zdjęcia w oryginale, z opisem:]

[1] Część lasu katyńskiego, zwana Kosogory (czasem „Kozie Góry”), gdzie dokonano masowego mordu, położona jest pięknie nad Dnieprem. Na lewo, spomiędzy drzew na wzgórzu, przeziera dom wypoczynkowy funkcjonariuszów NKWD.

[2] Słynna „dacza”, czyli willa. Dom wypoczynkowy dla funkcjonariuszy NKWD, w lesie katyńskim. Według niektórych wersji, tu odbywała się rewizja ofiar przed ich zastrzeleniem (patrz pamiętnik mjra Solskiego, rozdział XI: „... rodzaj letniska...”) Tu mieszkali i odpoczywali oprawcy, mordujący oficerów polskich.

Jakich to ludzi rodziły matki, którzy tu wypoczywali, później szli w las do katowskiej roboty i znów wracali na wypoczynek? Co? Jak myślicie, wróble na dachu, które teraz budujecie gniazda pod gontami? Świergocą coś, ale nie wyrozumieć ich słów. Milczą drzewa, krzaki, rzeka płynie.

Deszcz znowu pada. Dr Buhtz, opięty w mundur, ma trochę minę znudzoną. Oprowadzał tu już niejedną wycieczkę.

– Wracamy – mówi.

Wracamy.

– A jeżeli wolno mi zapytać, panie doktorze...

– Proszę bardzo. Ja od tego tu dziś jestem.

– Otóż interesuje mnie sprawa... czy nie znaleziono nigdzie wystrzelonych łusek? Nie dało się ustalić fabryki broni, z której ofiary były strzelane?

Twarz Niemca poważnieje.

– Nic konkretnego nie mogę jeszcze panu powiedzieć.

„Tajemnica łusek” rozwiązuje się również wkrótce.

Raz jestem przy trupie, w którego czole tkwi jeszcze kula. Dr Wodziński lancetem wyrzuca ją stamtąd, ja sięgam ręką i w tej chwili mówi mi ten młody człowiek w ciemnych okularach:

– O, kuli panu nie dadzą zabrać. Ani kuli, ani żadnej znalezionej łuski.

Obok stoi major niemiecki. Pytam go o pozwolenie. Wziął ten kawałek opancerzonego ołowiu i jakby ważąc w zamyśleniu na dłoni, odpowiedział wreszcie:

– Ja, ja, das können sie behalten – to może pan zatrzymać.

– Miał pan szczęście – szepnął ten w okularach.

Wieczorem jeszcze raz zapytuję wprost Slowentchika o łuski. Tłumaczy mi, że pewną ich ilość znaleziono istotnie, ale sprawa jest bez znaczenia... Broń dziś każdy może używać różną... Łuski to żaden dowód... Wyraźnie wykrętne odpowiedzi. Co jednak w całej aferze jest najbardziej zastanawiające, to to, że ten szczegół śledztwa, pomijany w ten sposób przez propagandę niemiecką, jednocześnie... nie jest ani zaatakowany, ani poruszony przez czujną propagandę sowiecką. Pierwszemu lepszemu czytelnikowi komunikatów niemieckich o Katyniu, rzuca się w oczy brak jednego chociażby słowa o marce fabrycznej pocisków, a miałoby się nie rzucić aparatowi propagandowemu w Moskwie?

Rzecz w istocie miała się zawile, a jakże prosto zarazem.

Broń, użyta do rozstrzeliwania jeńców polskich w Katyniu, była pochodzenia niemieckiego...

Wystrzelone łuski, znalezione w większej ilości, wskazywały, iż użyto amunicji fabrycznej „Gustaw Genschow und Co” w Durlach, koło Karlsruhe (Baden). Gilzy znaczone były: „Geco 7,65.D.”

Jakiż z tego wniosek? Z punktu widzenia propagandy niemieckiej fatalny. Nic też dziwnego, że miejscowe władze niemieckie, prowadzące dochodzenie w Katyniu, były tym odkryciem zrazu skonsternowane, zszokowane po prostu. Prawdopodobnie w odpowiedzi na odnośny meldunek, nadszedł rozkaz, aby sprawę utrzymać w ścisłej dyskrecji, aż do jej wyświetlenia. Później dowiedzieliśmy się, że dalsze koleje były takie:

Ministerstwo propagandy zwraca się zapewne do OKH (Oberkommando des Heeres), Dowództwo Armii zwraca się do Głównego Szefostwa Uzbrojenia. Następuje biurokratyczna korespondencja, która pochłania długie tygodnie, gdyż zapewne szefostwo uzbrojenia dochodzić jeszcze musi w fabryce „Genschow” – cóż wychodzi na jaw?

Oto w latach zaraz po traktacie w Rapallo, aż do roku 1929, fabryka „Genschow” dostarczała wielką ilość tej amunicji Sowietom, która nota bene szła tranzytem przez Polskę. Jednocześnie do ostatnich lat przed wojną zaopatrywała w broń i amunicję, w ten sposób znaczoną, państwa bałtyckie i Polskę. Amunicja „Geco” opanowała nie tylko polski rynek prywatny, ale powszechnie używana była w wojsku. Bolszewicy zatem, okupując wschodnie ziemie Polski i zagarniając znaczne zasoby broni i amunicji, dostali w swe ręce wielkie zapasy tej właśnie amunicji pistoletowej.

Ale wyjaśnienie niemieckiego szefostwa uzbrojenia datowane jest dniem 31 maja 1943 r. (patrz Załącznik nr 14 i 15). Czyli nastąpiło po kilku dniach od mego wyjazdu z Katynia. Stąd rzecz zrozumiała, logiczna i życiowo wytłumaczalna, że sprawa przed 31 maja trzymana była w tajemnicy, a ogłoszona dopiero po tej dacie. Natomiast przeciwnie, wyglądałaby bardziej podejrzanie, gdyby Niemcy mieli z a w c z a s u przygotowaną odpowiedź.

[zdjęcie w oryginale, z opisem:]

Wyjaśnienie tajemnicy łusek...

U góry: kule znalezione wśród trupów, bądź wyjęte z czaszek, w których częściowo jeszcze tkwiły. Niektóre wykazują charakterystyczne zdeformowanie. Obok znaleziony w grobie, cały nie wystrzelony nabój pistoletowy.

U dołu: gilzy, łuski wystrzelone, znajdywane obficie w grobach i lesie. Wszystkie znaczone są marką fabryczną: „Geco 7,65.D.”.

Bo czego dowodzi zaskoczenie władz niemieckich? Pośrednio, że nie one były sprawcami mordu katyńskiego... Bo gdyby zbrodni dokonali sami, jak to twierdzą bolszewicy, w celach prowokacji, to albo użyliby amunicji sowieckiej, której po klęsce Armii Czerwonej mieli pod dostatkiem, albo w inny sposób z a w c z a s u przygotowali wytłumaczenie, nigdy zaś nie byliby zaskoczeni. W każdym razie Niemców o taką naiwność w dziedzinach zbrodni trudno byłoby posądzić!

Oto są przyczyny, dla których propaganda sowiecka sprawę amunicji użytej w Katyniu wolała pokryć milczeniem...

Jeszcze jednego odkrycia dokonałem w Katyniu, które acz pośrednio, ale jakże charakterystyczne, pozwala wysnuć wnioski i przyczynić się do wyświetlenia właściwych sprawców zbrodni. Chodzi tu o:

Żydów na listach ofiar katyńskich, ogłaszanych przez Niemców! Cała masa żydowskich nazwisk! Gdy przeglądałem te listy, powiedziałem do oficera niemieckiego z akcentem przekąsu, na jaki sobie pozwolić mogłem:

– Hm, ale Żydów też jest sporo...

– Taaak. owszem... no, ale czy to warto podkreślać?...

Ja też nic nie podkreślam. Ja po prostu konstatuję. Kto poznał z bliska zaślepioną, wściekłą, można by ją określić jako z pianą na ustach, antysemicką propagandę hitlerowską, która z absolutnym, nie dopuszczającym żadnego zastrzeżenia uporem, identyfikowała bolszewizm z żydostwem, ten dopiero wyobrazić sobie może, jak trudno było tejże hitlerowskiej propagandzie publikować dziesiątki imion i nazwisk żydowskich, na liście właśnie ofiar katyńskich!

W okupowanej Polsce rozklejano afisze o Katyniu, jako zbrodni: „żydowsko-bolszewickich katów”. W popularnej broszurce pt. Masowy mord w lesie katyńskim, kolportowanej przez propagandę niemiecką, znajdujemy taki ustęp:

I nie zdziwi już nikogo fakt udowodniony ponad wszelką wątpliwość przez wypowiedzenia świadków, że owymi katami byli bez wyjątku Żydzi.

Niemcy ustalali w dalszym ciągu, że kierownictwo egzekucji spoczywało w rękach czterech członków mińskiego NKWD i wymieniali z tych czterech trzech o żydowskim nazwisku: Lew Rybak, Chaim Finberg, Abraham Borissowicz. Nawiasem dodać muszę, iż fakt że egzekucji dokonywało, specjalnie w tym celu delegowane, NKWD z Mińska, potwierdzi się w następstwie. Ale trzy przytoczone nazwiska, po prostu wychwycone zostały przez Niemców z archiwum NKWD w Mińsku, który zajęli raptownie. Zacytowali je na chybił-trafił.

Jednocześnie zaś, w liczbie tych, którzy padli ofiarą mordu, znajdujemy:

Engel Abram, Godel Dawid, Rozen Samuel, Guttman Izaak, Zusman Zygmunt, Frenkiel Izaak, Berensztein Fajwisch, Press Dawid, NirenbergAleksander, Hirsztritt Izrael itd. itd. Ci więc mieli paść ofiarą „wyłącznie” żydowskich katów?

Sprzeczność jest tu rażąca, w najwyższym stopniu drażniąca propagandę hitlerowską. A jednak sami Niemcy je publikują. Wniosek stąd może być tylko jeden. Taki mianowicie, iż gdyby Niemcy w jakikolwiek sposób mieli fałszować dokumenty katyńskie, jak o tym twierdzi komunikat sowiecki, to nie może ulegać żadnej wątpliwości, iż w pierwszym rzędzie ukryliby nazwiska żydowskie. Jakże łatwo im było chociażby zniszczyć dowody i przy zwłokach Lewinsona Józefa, Glikmana, Epsteina i Rosenzweiga, napisać: „nierozpoznane”. A jednak nie uczynili tego i publikowali je łącznie z innymi. Nie mogli tego uczynić wobec zbyt dużej ilości świadków, których sami zaprosili. [30]

Dowodzi to, jak wielka wagę przywiązywali właśnie do tej jawności i obiektywnego zbadania mordu katyńskiego. W tych warunkach nie mogli pozwolić sobie na ukrycie długiego szeregu dokumentów, które by następnie mogło rzucić cień lub podważyć zaufanie do całości śledztwa, wyzyskiwanego z takim nakładem energii przez ich propagandę na cały świat.

Potrafili zatuszować sprawę jedynego trupa kobiety, przemilczeć do czasu sprawę łusek, ale nie mogli sfałszować identyfikacji dziesiątków zwłok, wydobywanych w obecności delegatów Polskiego Czerwonego Krzyża i gości zagranicznych. – Niemcy za wszelką cenę pragnęli ujawnić prawdę o zbrodni katyńskiej, bo... tym razem zbrodnia dokonana została nie przez nich, a przez bolszewików.

Po powrocie z Katynia, pytano mnie wiele razy o „wrażenia”. Naturalnie wrażenie jest takie, o którym zwykło się mówić, że „mrozi krew w żyłach”. Stosy trupów nagich budzą najczęściej odrazę. Stosy trupów w ubraniu, raczej grozę. Może dlatego, że nici tych ubrań wiążą je jeszcze z życiem, którego je pozbawiono, a przez to stwarzają kontrast. W Katyniu znaleziono wyłącznie prawie wojskowych i to oficerów. Wymowność tego munduru robi wrażenie, zwłaszcza na Polaku. Odznaki, guziki, pasy, orły, ordery. Nie są to trupy anonimowe. Tu leży armia. Można by zaryzykować określenie kwiat armii, oficerowie bojowi, niektórzy z trzech uprzednio przewalczonych wojen. To jednak, co najbardziej nęka wyobraźnię, to indywidualność morderstwa, zwielokrotniona w tej potwornej masie. Bo to nie jest masowe zagazowanie, ani ścięcie seriami karabinów maszynowych, gdzie w ciągu minuty czy sekund przestają żyć setki. Tu przeciwnie, każdy umierał długie minuty, każdy zastrzelony był indywidualnie, każdy czekał swojej kolejki, każdy wleczony był nad brzeg grobu, tysiąc za tysiącem! Być może w oczach skazańca układano w grobie poprzednio zastrzelonych towarzyszy, równo, w ciasne szeregi, może przydeptywano je nogami, ażeby mniej zajmowali miejsca. I tu doń strzelano w tył głowy. Każdy trup wydobywany w moich oczach po kolei, każdy z przestrzeloną czaszką, od potylicy do czoła, wprawną ręką, to kolejny eksponat straszliwego męczeństwa, strachu, rozpaczy, tych wszystkich rzeczy przedśmiertnych, o których my, żywi, nie wiemy.

[zdjęcie w oryginale, brak opisu. Bliskie ujęcie leżących zwłok, stoi robotnik wydobywający zwłoki]

Rozmawiałem kiedyś z człowiekiem, którego strzelono w tył czaszki z małego kalibru i który żył jeszcze trzy dni, gdyż kula ugrzęzła gdzieś między zwojami. „To było – wyszeptał – to było, jakby szklanka pękła, dzyń! i koniec”. Być może...

Jeszcze jeden i jeszcze następny, i znowu, i znowu niosą trupy w kolejce odwrotnej, z góry do dna grobu, tak jak uprzednio wypełniali go od dna do góry.

Szarpiące, ekscytujące nerwy pytanie, jakaś drapieżna ciekawość, która później nie da spać przez wiele nocy, powraca za każdym, którego niosą: „Jak to wyglądało w szczegółach?”

Zdaje się, że każdego z jeńców uśmiercało trzech oprawców. Dwóch trzymało go z boków, za ręce, pod pachami. Trzeci strzelał. Jak przy operacji. Indywidualność ostatnich odruchów i cierpień da się nieraz odczytać z tego, co po nich pozostało: wybite zęby, szczęka wytrącona uderzeniem kolby, rany kłute, sowieckim czterograniastym bagnetem. Wielu skrępowanych misternym węzłem sznura. Niektórzy mieli zarzucone na głowę mundury lub płaszcze, związane u szyi, a wnętrze wypełnione trocinami, ażeby uniemożliwić krzyki. Usta otwarte, usta pełne piasku i oczodoły puste, które nie wyrażają już nic ponad śmierć.

Ale osobowość każdego nie wyraża się tylko mundurem, odznakami stopnia oficerskiego czy krzyżem na piersiach, albo schowanym w kieszeni. Przemawia nade wszystko wyrazem przedmiotów, które miał przy sobie do ostatniej chwili, a które jeszcze żyją, bo mówią literami, które można odczytać. Nazwisko za nazwiskiem... tysiące.

– Chce pan przeglądnąć tę listę? – zwraca się obojętnym tonem Niemiec, podsuwając długie kolumny maszynopisu.

................

Ciszewski Tadeusz... Tego znałem z Brasławszczyzny.

Anton Konstanty rtm. To mój kolega z jednej klasy gimnazjalnej.

...............

Wierszyłło Tadeusz, porucznik. Numer 233.

Tadzio. Nie wiem dlaczego, na pamięć przychodzą mi raczej jego przywary, a nie strony dobre. A jakże! Tadzio, adwokat trochę z brzuszkiem, lubiący wypić, żyć wygodnie. „No, no – mówił – no, no” i podnosił brew do góry, gdy sekundował mi w pojedynku. „Ale ty, bracie, strzelasz... o włos i...” „Sprawiłem sobie buty długie” – mówił już w lipcu 1939 r. i kiwał głową. – „Wojna, widzisz, tego, a ja porucznik broni pancernej... Radzę i tobie... Jak chcesz zresztą. Panie Michale! Masełko i jeszcze jedna karafka”. Przy nazwisku w wykazie, figuruje: dwie pocztówki. Dwa listy. Jeden datowany 8 września 1939 r. na ośmiu stronach.

– Ośmiu stronach...

– Co pan mówi?

– Nic. List na ośmiu stronach...

– Co to, pański znajomy czy krewny? Który numer? Dwieście trzydzieści trzy. Jeżeli pan chce, może pan zabrać, albo odczytać list, powiedzieć później rodzinie.

– Nie, nie będę czytał.

A oto szwagier mój, Piotruś. „Nie bądź świnią – mawiał podsuwając półmisek – jedz, jak się należy!” Taki był jego zwyczajny, głupi żart. Zawsze, zawsze, zawsze wesoły. Rozpływa mi się jego uśmiech w pamięci, jak ta mgła za oknem, w której kąpią się teraz sosny. Numer 1078. Krahelski Piotr. W mundurze bez oznak. Listy i kartki pocztowe. Świadectwo szczepienia nr 318. To wszystko.

Następny: nr 1079. Kodymowski Stanisław Marian, ppor. List do żony, napisany w Kozielsku i nie wysłany. Książeczka żołdu. Zaświadczenie urzędnicze. Świadectwo szczepienia nr 1260. Tego nie znałem nigdy.

Następny...

Ten wykaz, leżący na stole prowizorycznym baraku, też już przesiąkł trupem. Duszno tu jest.

– Czy nie można okna otworzyć?

– Nie można – odpowiada podoficer niemiecki. Będzie jeszcze więcej śmierdziało. Z lasu.

[dwa zdjęcia w oryginale, z opisem:]

[1] Jedna spośród około 1.640 kart pocztowych, znalezionych w kieszeniach trupów, w jej charakterystycznym wyglądzie po wydobyciu z grobu. Pocztówka z okupowanej przez Niemców Polski, wysłana przez Bronisławę Zielnicką do swego męża w Kozielsku. Na zdjęciu łatwy do odczytania stempel poczty moskiewskiej, datowany 8.2.40.

[2] Świadectwo szczepienia wydane dr med. Chomickiemu Ludwikowi Antoniemu, synowi Adolfa, (u góry po rosyjsku, u dołu po polsku), nr 352, datowane w Kozielsku w grudniu roku 1939.

Listy, listy, listy. Listy od rodzin. Ogromna większość zachowana jeszcze w stanie możliwym do odczytania. Dużo jest takich, które przez jeńców zostały napisane w Kozielsku, ale już nie wysłane. Przy zwłokach znaleziono około 1.650 listów, 1.640 kartek pocztowych i 80 depesz. Ani jeden z tych listów, ani jedna kartka, ani depesza, nie posiada daty późniejszej niż kwiecień 1940 roku!

Kto ich nie miał w ręku, wydobytych z dołów śmierci, z masy poklejonych trupów – ten może jeszcze dopatrywać się w mordzie katyńskim sprawy, którą dziś należy traktować w płaszczyźnie politycznej rozgrywki. Kto je czytał, zaciskając usta i nos chustką, kto wdychał ich słodkawą woń trupią, nad zwłokami „kochanego”, do którego były pisane, dla tego nie ma i nie może być względów innych, jak obowiązek rzucenia prawdy w oczy świata.

Listy te były chowane na piersiach i w bocznej kieszeni, i w tylnej kieszeni, i w cholewach butów, zależnie od ówczesnej woli, żyjącego jeszcze adresata. Chowane jak relikwie. Dziś wystawione na pokaz i profanację wrogiej, niemieckiej propagandy.

W odległości dwóch kilometrów od Kozich Gór, w miejscowości Gruszczenka, Niemcy zorganizowali, na werandzie jednego z domów, wystawę eksponatów katyńskich, w gablotkach oszklonych, jak w muzeum. Charakterystyczne przedmioty i stan ich zachowania w grobach oglądać mógł każdy. Obok legitymacji, naramienników, banknotów, kwitów, odznak, orderów i masy różnych innych przedmiotów, były też listy. Propaganda niemiecka usiłowała organizować takie pokazy dla własnych celów politycznych. Ta rzecz daleka jest dziś od sprawy i w niczym jej nie zmienia.

Raz jeden miałem takie prawdziwe łzy w oczach, to znaczy nie od trupiego swędu i nie od zbawczego dymu ognisk, a tam właśnie, na werandzie domu w miejscowości Gruszczenka.

Było to trzeciego dnia pobytu. Wróciliśmy z Kozich Gór i w oczach miałem jeszcze widok, z którym zacząłem się oswajać, masy gnijących trupów. A tu za czystym szkłem gablotki – nadpsute kartki, rozpięte pineskami, o wielkim, bardzo czytelnym piśmie: listy dzieci do ojców.

8 stycznia 1940 r. Tatusiu Kochany!! najdroższy!... Czemu nie wracasz. Mamusia mówi, że tymi kredkami, coś mnie podarował na imieniny... Do szkoły teraz nie chodzę, bo zimno. Jak wrócisz, ucieszysz się pewno, że mamy nowego pieska. Mamusia nazwała go Filuś... Cześ.

12.II.40. Kochany Papo, pewnie wojna się prędko skończy. Bardzo za Tobą tęsknimy wszyscy i strasznie ciebie całujemy. Irka przycięła sobie włosy i Mama się bardzo gniewała. Czy mieszkasz w ciepłym domu, bo u nas brak opału. Mama chciała tobie posłać ciepłe rękawiczki, ale... W kwietniu przejedziemy do wuja Adama i napiszę wtedy Tobie, jak tam wygląda...

W kwietniu... w kwietniu roku 1940, Kochany Tatuś Czesia i Papo Irki, zastrzeleni zostali wystrzałem w tył głowy.

ROZDZIAŁ XV

W OBLICZU NOWEJ ZBRODNI

W Katyniu znaleziono tylko jeńców z Kozielska. Liczba demaskuje mordercę!

Opuściłem Katyń w ostatnich dniach maja 1943 roku, po czterodniowym tam pobycie. Składając raporty polskim władzom podziemnym w Warszawie i Wilnie, spotkałem się już z mglistym przekonaniem, bazującym na uprzednich informacjach, że nie znaleziono tam wcale propagowanej przez Niemców liczby od 10 do 12 tysięcy zwłok i że w Katyniu leżą tylko oficerowie uprzednio uwięzieni w Kozielsku. Szczegółowych danych nie miał jednak nikt, ponieważ pochodziły one z okresu, gdy prace ekshumacyjne były jeszcze w pełnym toku. Moje dane były najbardziej ścisłe, ale również nieostateczne.

Tymczasem już po kilku dniach, mianowicie 6 czerwca, Niemcy zakańczają pracę w Katyniu i w oficjalnych komunikatach, ogłoszonych zresztą z opóźnieniem, podają do wiadomości zarówno raport policyjny, jak eksperta, dr Buhtza, z których wynika, że w siedmiu grobach znaleziono 4.143 zwłoki.

Cyfra ta nie tylko nie pokrywa się z dotychczas lansowaną wersją niemiecką i z liczbą globalną zaginionych jeńców. Nie pokrywa się nawet z ilością jeńców w Kozielsku.

Gdzie reszta?

Rzecz wyjaśnia się zaraz. Bo oto na kilka dni przed wspomnianym zakończeniem prac ekshumacyjnych, dnia 1 czerwca, robotnicy natrafiają na nowy grób, ósmy z kolei. Jest to grób mały, według szacunku członków Polskiego Czerwonego Krzyża nie może zawierać więcej niż 100 zwłok. Pierwsze wydobyte zeń trupy nie mają na sobie ciepłej odzieży, ani płaszczy. Znalezione przy nich gazety rosyjskie, „Raboczij Put'” z dnia 1 i 6 maja 1940 roku, wskazują również, że zostali zamordowani później, w maju, w porze ciepłej. Zgadza się to najzupełniej z relacją dotyczącą rozładowania Kozielska, według której w dniach 10 i 11 maja 1940 roku, wywieziono sto osób, które następnie zginęły bez wieści (patrz: Załącznik nr 4). Jeżeli te sto osób dodamy teraz do cyfry 4.143, znalezionej w poprzednich siedmiu grobach, otrzymamy sumę, która odpowiada nieomal dokładnie liczbie jeńców zaginionych w Kozielsku.

W Katyniu znaleziono tylko obóz jeniecki Kozielsk.

Hipotetyczne zrazu przypuszczenia znajdują w późniejszym okresie całkowite potwierdzenie. Przede wszystkim, gdy listę zidentyfikowanych przez Niemców i ogłoszoną w ich pismach, skonfrontowano z prowizoryczną listą zaginionych, obejmującą 3.845 nazwisk, którą generał Sikorski wręczył Stalinowi 3 grudnia 1941 roku, okazało się, że lista ta zawierała 80 procent nazwisk zidentyfikowanych później w Katyniu, przy czym przy każdym z tych właśnie nazwisk figurowała adnotacja: „Kozielsk”. Porównanie zatem tych imiennych spisów zgadza się ze sobą podobnie, jak zgadzają się liczby zaginionych z Kozielska z ekshumowanymi w Katyniu.

Dalej stwierdzono fakt, że przy zwłokach znaleziono dużą ilość przedmiotów pamiątkowych, biedne drewniane cygarniczki, pudełka, służące za papierośnice itp., wszystkie z wyrytym napisem: „Kozielsk”. Co zaś ważniejsza: pamiętniki i notatniki, również wyłącznie datowane z Kozielska. Tymczasem wiadomo, że w Starobielsku i Ostaszkowie jeńcy również wycinali sobie z drzewa różne drobiazgi, również pisali pamiętniki. Gdyby więc oni też znajdowali się w Katyniu, to biorąc pod uwagę tysiące zwłok, trudno sobie wyobrazić, aby nie znaleziono choćby kilku tego rodzaju przedmiotów datowanych z Ostaszkowa i Starobielska.

[zdjęcie w oryginale, z opisem:]

Drobiazgi z drzewa, wyrabiane przez jeńców polskich w obozie, z wyrytym nadpisem: „Kozielsk”.

Drewniana cygarniczka z inicjałami K.H. posiada nawet datę: Kozielsk 1940. Podobnych przedmiotów, z adnotacją innych obozów, w grobach katyńskich nie znaleziono.

Wreszcie zwrócić należy uwagę na jeszcze jeden fakt znamienny: w obozie w Ostaszkowie zgrupowana została znaczna ilość jeńców spośród Polskiej Policji Państwowej. Jak wiadomo polska policja nosiła mundury koloru granatowego, zarówno barwą jak krojem już na pierwszy rzut oka znacznie różniące się od mundurów wojskowych. Otóż należy stwierdzić, iż na tę ogromną ilość szeregowych i oficerów policji, zaginionych z Ostaszkowa, żadnego z nich nie znaleziono pomiędzy odkopanymi zwłokami w Katyniu. Nie znaleziono ani mundurów, ani dokumentów policyjnych.

Wynika z tego, że obóz ostaszkowski, podobnie jak starobielski, nie był wymordowany w Katyniu i że liczba zwłok, tam znaleziona, jako odpowiadająca tylko ilości jeńców kozielskich, nie może przekraczać cyfry 4.143, ustalonej w siedmiu grobach, plus 100 szacowanych w grobie ósmym, co daje razem: 4.243, względnie, zaokrąglając 4.250.

Co jednak robią Niemcy? Zakłamawszy się w swej propagandzie, trwającej bez wytchnienia w ciągu przeszło półtora miesiąca, w obawie kompromitacji, nie chcą ustąpić z raz wyśrubowanej cyfry. W tym celu, po odkopaniu tego ósmego grobu o powierzchni 5,5 m na 2,5, przeglądają trzynaście zwłok, zasypują z powrotem i ogłaszają, że „upały i plaga much” stanęły na przeszkodzie dalszych robót ekshumacyjnych (patrz: Załącznik nr 14 i 15). W ten sposób nie sumują ostatecznego obliczenia ilości trupów, co daje im możność pozostawienia definitywnej ich cyfry otwartą i pozwala na dalsze, hipotetyczne podtrzymywanie tezy o „10 do 12 tysięcy zwłok”, pogrzebanych rzekomo w Katyniu.

Absurdalność tej tezy jest oczywista. Wynikałoby bowiem, że ten jedyny grób nr 8 (ponieważ innych, pomimo półtoramiesięcznych poszukiwań nie znaleziono) zawierać ma, według szacunku niemieckiego, od sześciu do ośmiu tysięcy zwłok, a jeżeli się weźmie ogólną ilość zaginionych, to nawet 10 tysięcy!...

Jak dalece teza niemiecka o „10 do 12 tysięcy”, od początku zbudowana była na dowolnych i fantastycznych podstawach, dowodzi między innymi jaskrawa sprzeczność, jaka zachodzi pomiędzy oficjalną propagandą niemiecką, a raportami samych Niemców, kierujących pracami w Katyniu. Przypomnieć należy, że już sekretarz niemieckiej policji polowej, Ludwik VoЯ, w swym sprawozdaniu z dnia 26 kwietnia 1943 roku, nie mówi o 10 czy 12 tysiącach zwłok, a tylko o 8-9 tysiącach. Natomiast w końcowym komunikacie, zamykającym śledztwo, tenże Ludwik VoЯ (patrz: Załącznik nr 14) stwierdza jedynie, że wydobyto 4.143 [zwłoki] i dodaje: „... w ostatnich dniach natrafiono w pewnej odległości na nowy grób, którego pojemność nie jest jeszcze znana”. A więc nie ma mowy nie tylko o „10 do 12”, ale i o poprzednich „8 do 9”, a tylko o 4.143 plus grób nr 8. Zgadza się to najzupełniej ze stanem faktycznym.

Najbardziej miarodajnym jest tu wszakże dr Buhtz. Otóż w sprawozdaniu swoim (patrz: Załącznik nr 15) stwierdza ostatecznie:

Wszystkie zwłoki, wydobyte z 7 grobów, zostały przepisowo pochowane w nowo wykopanych mogiłach, położonych na północny zachód od poprzedniego pola grobowego. 13 zwłok wojskowych polskich, wydobytych z grobu nr 8, zostało ponownie w nim pochowanych, po uprzednim dokonaniu sekcji, zbadaniu i zabezpieczeniu materiału dowodowego. (Amtliches Material...: Zbiór dokumentów niemieckich, s. 42)

Dalej zaś, na str. 47: „Zwłok wydobyto 4.143”. Potwierdzenie tej cyfry wypowiada raz jeszcze w streszczeniu, gdzie dodaje tylko taką uwagę:

Dalsza, znaczna liczba ofiar oczekuje na wydobycie, identyfikację i zbadanie.

Na przestrzeni całego swego sprawozdania, składającego się z 56 stronic książkowego druku, dr Buhtz ani jednym nawet słowem nie napomyka nie tylko o liczbie „od 10 do 12 tysięcy”, ale z widocznym zakłopotaniem pomija ten szczegół propagandy niemieckiej. Wszystko zaś, co może być ponad ustaloną cyfrę (4.143), określa skromnie: „znaczną liczbą ofiar”, która nie została jeszcze wydobyta.

Widzimy tu z jednej strony wyraźną niechęć popierania pierwotnej tezy propagandy niemieckiej, z drugiej, niemożność bądź co bądź zdezawuowania jej wręcz przez oficera, lekarza... niemieckiego. W każdym razie ogólnikowe określenie „znaczna liczba” w ustach kierownika prac badawczo-śledczych wydawałaby się nie na miejscu, gdyby liczba nie wydobytych jeszcze zwłok miała przekraczać dwa, albo trzykrotnie już wydobyte!

Wszystko to razem, utwierdza jeszcze raz w przekonaniu, że „upały i muchy” nie były przyczyną, ale – pretekstem do przerwania dalszych robót ekshumacyjnych, celem ratowania prestige'u propagandy niemieckiej.

[tutaj, w oryginale:] Szkic odręczny miejsca zbrodni. Na Kosogorach w Katyniu, w odległości 16 km od Smoleńska. [Por. w części ilustracyjnej, szkic z oryginału zastąpiono jednak szkicem z I angielskiego wydania książki.]

W tym ujęciu, po stwierdzeniu wyżej wymienionych faktów, cała sprawa przybiera nieoczekiwany obrót. Początkowe pytanie: „ilu?”, pytanie nie kwestionowane dotychczas przez nikogo ze stron zainteresowanych i samo w sobie ograniczone, wkracza nagle w dziedzinę najistotniejszego pytania: „kto zamordował?”...

Z chwilą ustalenia w Katyniu nie większej ilości ponad 4.250 zwłok zamordowanych oficerów z Kozielska, na ogólną ilość około 15 tysięcy zaginionych jeńców i biorąc pod uwagę analogię losów i termin rozładowania wszystkich trzech obozów – nie ulega żadnej wątpliwości, że tamci zamordowani zostali również, a również niewątpliwie przez tych samych sprawców, którzy dokonali zbrodni katyńskiej.

Bo gdybyśmy nawet, wbrew wszystkim oczywistym faktom przypuścili na chwilę, jak to twierdzą bolszewicy, że zbrodni katyńskiej dokonali nie oni, a Niemcy, to i tak pozostanie pytanie: kto zamordował resztę?

Co jednak robi wobec takiego stanu rzeczy rząd sowiecki?

Oto zachodzi okoliczność najbardziej paradoksalna w całej sprawie: rząd sowiecki podtrzymuje wersję propagandy niemieckiej, właśnie w jej jedynym, fałszywym przedstawieniu. Czyli z ogłoszonych przez Niemców rewelacji odrzuca całą prawdę, a zatrzymuje tylko to, co jest kłamstwem: liczbę zabitych. Ponieważ propaganda niemiecka ogłosiła na zewnątrz cyfrę „od 10 do 12 tysięcy”, Komisja Sowiecka, która po wyparciu wojsk niemieckich ze Smoleńska zjeżdża do Katynia z początkiem roku 1944, korzysta z tego fałszu i biorąc za podstawę cyfrę średnią, ogłasza, iż w Katyniu leży 11 tysięcy trupów. Zrzucając zaś odpowiedzialność za mord na Niemców, jednocześnie:

1) Umiejscawia tam możliwie przybliżoną liczbę wszystkich zaginionych.

2) Uchyla najbardziej kompromitujące Sowiety pytanie – gdzie reszta?

Nadmienić wypada, że Komisja sowiecka (patrz: Część II) cały problem załatwia w sposób niesłychanie lekceważący krytyczną opinię, kompletnie lakoniczny i gołosłowny, w dwóch zdaniach, które brzmią:

W mogiłach wykryto wielką ilość zwłok w polskich mundurach wojskowych. Ogólna liczba zwłok, według obliczeń biegłych sądowo-lekarskich, sięga 11.000.

Ani jednego słowa, kiedy i w jaki sposób dokonane zostało to „obliczenie całości”? Oczywiście, żadnego obliczenia całości nie dokonywano, co zresztą potwierdza sam komunikat sowiecki, który ustala, że Komisja wydobyła i zbadała tylko 952 zwłoki.

Rażąca bezceremonialność, z jaką bolszewicy przechodzą do porządku nad drażliwą sprawą, nie może zadowolić nikogo, komu zależy na ustaleniu i wykryciu prawdy.

Ale czy trzeba ją jeszcze wykrywać? Ta prawda jest... znana.

To, co z końcem maja i początkiem czerwca 1943 roku wiadomym jest tylko pojedyńczym, wtajemniczonym osobom, już w pół roku później staje się rzeczą stwierdzoną, o której rząd polski w Londynie posiada najdokładniejsze relacje. Stąd wiadomość ta przenika do sfer alianckich i od roku 1944 czynniki decydujące świata, na podstawie tych relacji, sprawozdań, zestawień i konfrontacji uprzednich dokumentów, nie tylko wiedzą, że mordu w Katyniu dokonali bolszewicy, ale dowiadują się w dodatku, że poza Katyniem dopuścili się zbrodni jeszcze większej, mordując w nieznanym miejscu więcej niż dwukrotnie taką liczbę bezbronnych jeńców.

Niestety jednak decydującym czynnikom w obozie alianckim nie na rękę było ujawnianie nagiej prawdy. W dalszym ciągu zależało im raczej na współpracy z Sowietami i na propagandzie, która by opinii publicznej uzasadniała, ustrawniała niejako, sojusz państw demokratycznych z dyktaturą bolszewicką, czyli na przedstawianiu Sowietów w możliwie dodatnim świetle, a nie na opisywaniu popełnionych przez nich zbrodni. Toteż sprawa Katynia, która zwłaszcza po ustaleniu cyfry tam zamordowanych jeńców, nabrała zupełnie już definitywnych kształtów, nie tylko nie zostaje wytoczona przed forum publiczne w świetle prawdy, ale wręcz przeciwnie: stanąwszy w obliczu nowej, niewątpliwej zbrodni, dokonanej w innym miejscu Sowietów, decydujące wówczas czynniki alianckie dokładają wszelkich starań, aby sprawę zatuszować, natomiast z milczącą aprobatą przyjmują do wiadomości Komunikat Sowieckiej Komisji. Zaś w rok później zgadzają się na włączenie do aktu oskarżenia w Norymberdze sprawy mordu katyńskiego, kładąc swe podpisy obok podpisu Burdenki, przedstawiciela Sowietów, który w danej sprawie przedstawia, reprezentuje sprawcę zbrodni...

W ten sposób dochodzi do fałszerstwa, jednego z największych, jakie świat oglądał, a którego punkt szczytowy rozgrywa się na procesie norymberskim.

ROZDZIAŁ XVI

SPRAWY, O KTÓRYCH SIĘ NIE MÓWI

Sprawy tego rodzaju mają już to do siebie, że trudno jest o nich mówić nawet temu, kto by to chciał czynić na przekór milczeniu. Trzymane nie pod przysłowiowym suknem, a wprost w ogniotrwałej szafie, zaopatrzone stemplem: „tajne”. Szeptane na ucho bez świadków, w każdej chwili mogące być w sposób najbardziej formalny zdezawuowane. Nie ma odpisów tej korespondencji. Nie ma protokółów z tych rozmów, prowadzonych przyciszonym głosem.

Dlatego czytelnika, który by oczekiwał w tym rozdziale jakichś drastycznych dekonspiracji, przygotować muszę z góry na rozczarowanie. Nie będzie w nim ujawniona treść intrygi, a raczej jej rezultaty.

Przede wszystkim powtórzyć tu należy, co już wielokrotnie było wspomniane: istota sprawy katyńskiej, wszystkie dokumenty ją ilustrujące i dowody przytoczone, nie są już rewelacją od kilku lat. Przetłumaczone na wiele języków, znane są dobrze wielu mężom politycznym w Londynie, Paryżu czy Waszyngtonie. Nie były i nie są tylko publikowane. Albo też publikowane w nie powiązanych fragmentach, nie obejmujących całości, nie pozwalających wolnej opinii świata na bezwzględne przekonanie – kto jest sprawcą największej, po eksterminacji Żydów, zbrodni w ostatniej wojnie.

Publikacja wszystkich danych była już raz gotowa jesienią roku 1945. Układ drukarski miał iść na maszynę. Zamiast tego poszedł do pieca i czcionki przepalono znów na metal, a książka się nie ukazała. Dlaczego?

Odpowiedź na to pytanie też nie będzie zawierała rzeczy nowych. Gdy komuś bardzo potężnemu na czymś zależy, wiemy z doświadczenia życiowego, iż zazwyczaj znajduje on środki i drogi, aby celu swego dopiąć.

Dziś rząd sowiecki jest jedną z największych potęg świata i zależy mu na tym, aby prawda o zbrodni katyńskiej do opinii tego świata nie dotarła. Czy rząd sowiecki przedstawił sprawę w ten sposób, że ujawnienie jej po stronie państw demokratycznych pociągnie za sobą komplikacje polityczne, oziębienie stosunków, czy tylko dowód złej woli i tolerowanie „propagandy faszystowskiej”? Przedstawienie podobne nie jest znane, ale prawdopodobne. Niemniej prawdopodobną wydaje się możliwość, że czynniki stojące dziś u steru rządu brytyjskiego, nawet bez interwencji sowieckiej, przewidując powikłania, wolą raczej nie dopuścić do ujawnienia prawdy, aniżeli zmieniać cokolwiek w swej polityce, która w odniesieniu do Sowietów oficjalnie nosi miano: „dobrej woli i zaufania”. Jakiekolwiek by były jednak zakulisowe sprężyny, faktem pozostanie, iż na dowództwo polskich sił zbrojnych na emigracji, pozostające na służbie brytyjskiej, a bezpośrednio zainteresowane losem jeńców, którzy zginęli w Sowietach, uczyniony był nacisk, aby z poruszeniem całokształtu sprawy, co najmniej „odczekać”...

W tym stadium dochodzi do procesu w Norymberdze, którego akt oskarżenia włącza sprawę Katynia, ale jako zbrodnię popełnioną nie przez Sowiety, tylko przez Niemców.

Trybunał mianuje siebie „międzynarodowym” i ma sądzić zbrodniarzy wojennych w imieniu narodów świata. I oto zachodzi jedno z najbardziej gorszących widowisk, jakie znają dzieje ludzkości. Strona, która popełniła niesłychaną w historii wojen zbrodnię, wymordowania 15 tysięcy jeńców, zasiada nie na ławie oskarżonych, ale na ławie sędziowskiej tego międzynarodowego Trybunału.

Czy mamy tu do czynienia z jakowąś pomyłką Sądu, niedopatrzeniem czy nieporozumieniem, które naraża na szwank dobre imię instytucji, mającej się stać symbolem Sumienia i Sprawiedliwości ludzkiej?

Nic podobnego. Ponura farsa reżyserowana jest z całą świadomością istotnego stanu rzeczy. Oto bowiem ogromne dossier sprawy Katynia, które się znajduje w rękach rządu polskiego w Londynie, przesłane zostało nie tylko, jak to nadmieniłem, licznym mężom stanu, ale również sędziom Trybunału zasiadającym z ramienia Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i Francji. Wreszcie zgłoszone oficjalnie w postaci dowodów do sprawy. Sędziowie ci zatem mają okazję zapoznać się z nią w sposób najbardziej gruntowny. Ale nie czynią tego, bo nie chcą. I trybunał, który dopuścił do rozpatrzenia sprawy Katynia z oskarżenia sowieckiego, nie dopuszcza jednocześnie do rozpatrywania dowodów strony bezpośrednio zainteresowanej i poszkodowanej, jaką jest strona polska. W ten sposób gwałci nie tylko kardynalne zasady prawne, nie tylko elementarne poczucie sprawiedliwości, ale i własne, sędziowskie sumienie.

W dalszym ciągu procedury – zupełnie jawnie i po prostu – lekceważone jest i unikane wszystko, co by mogło przyczynić się do bezstronnego osądu sprawy Katynia. Nie zostaje powołany w charakterze świadków nikt z osób, które w latach 1941 i 1942 dokonywały poszukiwań zaginionych jeńców w Sowietach. Nikt z przedstawicieli ówczesnego rządu polskiego, uznanego przez wszystkie, prócz Niemców i satelitów, mocarstwa świata. Nikt z ludzi bezstronnych i neutralnych, którzy na własne oczy widzieli lub nawet uczestniczyli w ekshumacjach zwłok, badaniu świadków i sprawdzaniu dokumentów. Natomiast z liczby 13 ekspertów Komisji Międzynarodowej powołanej przez Niemców, dopuszczony zostaje jedyny prof. Markow z Bułgarii, właśnie pozostającej w zasięgu władzy sowieckiej. Dopuszczeni są w charakterze świadków obywatele sowieccy, jakkolwiek notorycznie wiadomo, że jako tacy podlegają normom prawnym przyjętym w ich państwie, ale nie przyjętym i nie uznawanym przez resztę świata cywilizowanego.

Dalej wiadomym się staje, że na świadka powołany ma być jeden z generałów polskich, który by mógł dużo powiedzieć, ale... czy to dlatego że podlega służbowo dowództwu brytyjskiemu czy dla innych jakichś nieznanych przyczyn do złożenia przezeń świadectwa prawdzie nie dochodzi...

Ze strony obrońców niemieckich dopuszczono kilku świadków bez znaczenia. Profesor Buhtz zginął od bomby lotniczej we Francji.

I oto mimo całej tej gorszącej procedury, Trybunał nie uważał za możliwe pójść aż tak daleko, aby ferować wyrok w tej sprawie. Sentencja tego wyroku nie obejmuje zbrodni katyńskiej, z tym większą zatem troskliwością zostaje zatuszowana w sposób, aby jak najmniej było o niej mowy. Nie mówi się też ani o wszczęciu dochodzenia, ani poszukiwaniu sprawcy.

Dlaczego? Przecież pamiętać należy, że Trybunał Norymberski miał karać nie specjalnie „Niemców”, ale „przestępców wojennych”!

Rzec by można, że ta straszliwa zbrodnia przeciw ludzkości, dokonana w Katyniu fizycznie doczekała się swego odpowiednika w zbrodni... moralnej przeciw ludzkości. Bo przestępca nie tylko nie został ukarany, ale dostąpił zaszczytu zasiadania w Trybunale Międzynarodowej Sprawiedliwości.

Jak jednak formalnie wygląda dziś sprawa Katynia? Formalnie, jak to wynika z rezultatu procesu norymberskiego, zbrodnia pozostała zagadką, a jej sprawca nie wykryty!...

[w oryginale zdjęcie, przedstawiające odsłonięte wnętrze masowego dołu śmierci w Katyniu; opis:]

Widomy dokument zbrodni wojennej, na którą Trybunał Norymberski opuszcza zasłonę tajemnicy i której sprawców nie chce dochodzić żadna instancja sprawiedliwości międzynarodowej...

Gdy te opowiedziane i nie opowiedziane wypadki rozgrywały się w zniszczonej od bomb Norymberdze, po innych, podobnie od bomb zniszczonych miastach północnych i środkowych Niemiec, błąkał się pewien młody człowiek, wzrostu raczej niskiego. Z wymizerowania i ubioru, na pierwszy rzut oka poznać w nim robotnika cudzoziemskiego, z liczby milionów, które ta wojna i przymusowa deportacja zawlokła do Rzeszy. Z pasji, z jaką spluwał na bok, smarkał w dwa palce, nos i usta wycierał wierzchem dłoni, domyśleć się można, że pochodził raczej z Europy Wschodniej. Z wymowy zgadywało się, że to Rosjanin.

Rosjanin zdążający, po wygranej nad Niemcami wojnie, nie w kierunku wschodnim, gdzie leży jego dom, a w przeciwnym, na zachód, nie był wówczas w Niemczech zjawiskiem ani odosobnionym, ani tym bardziej wzbudzającym sensację. Dziesiątki, setki tysięcy jemu podobnych Rosjan usiłowało uciekać przed zbliżającą się do nich „ojczyzną mas pracujących”.

Ale o tym się też głośno nie mówiło.

Rosjanin, o którym wspominam, był istotnie robotnikiem, zaopatrzonym w niemiecką „Arbeitskartę” i od połowy roku 1944 przebywał w miejscowości Dreilinden, pod Berlinem. Stąd dzień po dniu jeździł na pracę do warsztatów w Grünewald. Los jego był taki jak innych robotników: ciężka praca, mały zarobek, żywność na kartki, mieszkanie w barakach. W ostatnich czasach przed końcem wojny dzień i noc: bomby, bomby, bomby.

Wskutek ciągłych nalotów życie stawało się jeszcze bardziej uprzykrzone. W schronach było duszno i niewygodnie. Od niewyspania zaogniały się oczy, a oczy miał od urodzenia słabowite.

Gdy Armia Czerwona zbliżała się do Berlina, Rosjanin ten wolał iść przez gruzy, pod warkotem motorów na niebie, przeczekiwać bitwy na dnie rowu. Wolał jeść jeszcze mniej, nie spać wcale, byle nie dać się „oswobodzić” bolszewikom. Tak dotarł do Hamburga. Z Hamburga nawrócił do Bremen. Błąkał się dalej, już po ustaniu działań wojennych. Za towarzysza dobrał sobie byłego jeńca sowieckiego, któremu też nie śpieszyło się wracać do ojczyzny. Gdy tak wędrował bezdomny, ale szczęśliwy z uzyskanej wolności, pierwszej, prawdziwej wolności, jakiej zaznał w życiu, doszła go wieść, że w mieście Norymberdze rozpoczął się wielki proces, sąd sprawiedliwości ludzkiej nad zbrodniami popełnionymi w tej wojnie.

A człowiek ten wiedział o pewnej straszliwej zbrodni, więcej niż ktokolwiek inny zasiadający w Trybunale Norymberskim. Bo był to...

Iwan Kriwoziercew, mieszkaniec wsi Nowe Batioki (domu nr 119) pod Smoleńskiem, położonej opodal stacji Gniezdowo, a więc niedaleko lasku Kosogory.

Kriwoziercew, upojony hasłami wolnych demokracji, które to hasło spotykał teraz na każdym kroku, stąpając po gruzach hitlerowskich Niemiec, gotów był wreszcie uwierzyć w sprawiedliwość i prawdę. Zdawało się mu, że jakoby i na nim ciąży obowiązek przyczynienia sie do sprawiedliwości świata, po niezbyt długim, ale ciężkim swoim życiu.

Widać z tego, że Kriwoziercew, jakkolwiek dużo widział, był człowiekiem z gruntu naiwnym. A przygodny jego towarzysz, zwany przezeń Miszką, były jeniec sowiecki, również nie więcej odeń biegły w polityce. Bardziej natomiast dziwić się wypada, że znaleźli naiwnego trzeciego, też Rosjanina, ale człowieka wykształconego, z zawodu inżyniera, znającego języki, który zgodził się służyć za tłumacza.

Poszedł więc z nim Kriwoziercew do pewnej komendy amerykańskiej w Bremen. Przyjął ich żołnierz, który w sposób nie przyjęty w Europie trzymał obydwie nogi na stole kancelaryjnym, żuł gumę, ręce miał założone na piersiach i zapytał, czego chcą?

– Mam coś bardzo ważnego do zeznania – powiedział za pośrednictwem inżyniera Kriwoziercew.

Żołnierz wypluł gumę, zapalił natomiast dobrego, amerykańskiego papierosa, zdjął nogi z biurka, krzywiąc się przy tym, bo mu odleżały, i poszedł szukać oficera.

Gdy Kriwoziercew zaczął następnie mówić, a inżynier tłumaczyć, Amerykanie najpierw ironicznie się uśmiechali. Gdy się śmieli, Kriwoziercew się zmieszał. Gdy jednak jeden z nich spoważniał i powiedział:

– Trzeba by go odstawić do linii rosyjskich, oni już tam będą wiedzieli, co zrobić i jak wykorzystać jego zeznania... – Kriwoziercew zbladł.

Dziś sam już nie pamięta, czy przestraszył się bardziej powagi tych słów czy ich treści...

Uciekł.

Odszukał swego przyjaciela Miszkę i wybąkał przez zęby:

– Chodu stąd!

Wyszli z Bremen piechotą. później gdzieś wleźli do pociągu i pojechali przez zburzone Niemcy aż do...

W tej chwili, gdy to piszę, sytuacja polityczna w Europie jest jeszcze tego rodzaju, że nie mogę mówić, ani gdzie, ani w jakich okolicznościach spotkałem Iwana Kriwoziercewa, który właśnie w dniach, gdy zbrodnia katyńska znalazła się na wokandzie sądu w Norymberdze – opowiadał mi jej dokładny przebieg, w tajemnicy przed stróżami ładu publicznego.

ROZDZIAŁ XVII

SPOWIEDŹ IWANA KRIWOZIERCEWA

– Czy mam zacząć od początku?

– Od najwcześniejszego.

– Dobrze więc. Opowiem nie tylko o sprawie, ale i o sobie samym. Mieliśmy kiedyś 9 dziesięcin ziemi we wsi Nowe Batioki, w odległości 12 kilometrów od Smoleńska, na zachód, to znaczy w kierunku Witebska. Ziemi nie tak już dużo, ale starczało żarcia dla wszystkich i żyło się niezgorzej przed rewolucją bolszewicką, gdyż ojciec mój był człowiekiem upartym w pracy. Matka, z domu Zacharowa, pochodziła również z okolicznych mieszkańców. Rodzina nasza, która składała się poza mną z dwóch jeszcze sióstr, lubiana i poważana była w okolicy, co wnioskowałem z częstych odwiedzin, gdy zasypiając na wielkim piecu, przez mgłę snu widziałem ojca za stołem w towarzystwie sąsiadów, matkę uśmiechniętą... Żyło się dobrze. Żyło się trochę na uboczu od wielkich wydarzeń. Trakt do Witebska nie był zbyt uczęszczany. Z jednej strony ciągnęły się długie wsie, o chatach krytych słomą, jak to u nas... Z drugiej wielki las. Wyrosłem, na ten las patrząc. Nazywał się katyńskim. Należał wtedy do pana Koźlińskiego, Polaka. Część lasu, bliżej Smoleńska położona, zwana była Kosogory. Dalej Rozbojniczyj Kołodiec (Studnia Rozbójnicza) i Czernyj Griaz' (Czarne Błoto). Nazwy te w dzieciństwie wzbudzały dreszcz. Ale do lasu chodziło się zwyczajnie po chrust, po jagody, po grzyby, jak to do lasu...

Przedrewolucyjnych tych czasów, tak dobrze już nie pamiętam, albo jak przez sen. Powtarzam je z opowiadań. Sam urodziłem się w roku 1915. Ale mówiono mi, że z nastaniem rewolucji tylko niewiele zmieniło się na gorsze. Żyliśmy na uboczu. Las odebrano od pana Koźlińskiego i upaństwowiono, ale po chrust, jagody i grzyby chodziło się w dalszym ciągu.

Gdy miałem lat jedenaście, w roku 1926, nastąpiły pierwsze przeobrażenia, jakie pamiętam. Odebrano nam trochę ziemi i zostawiono 6 hektarów. Ojciec pracował dalej, tak jak jego dziad, pradziad, jak wszyscy wokół nas, którychśmy znali. Aż raptem w 1929 spada nieszczęście! Kolektywizacja.

Ojciec wszedł jednego dnia do chaty, pamiętam, czapkę cisnął o podłogę i usiadł przy stole, na ławie, podparłszy głowę spracowanymi, żylastymi rękami... Na któryś tam dzień dowiedział się, że zaliczono go do „kułaków”, to znaczy bogatych chłopów, a tych wszystkich zsyłano na ciężkie roboty przymusowe na daleką północ, do obozów koncentracyjnych. Wtedy się one tak nie nazywały i nikt z nas nie słyszał jeszcze o Hitlerze, ale tak było. Wiedziano, czym to pachnie. I ojciec uciekł. Uciekł z matką i młodszą siostrą. Na Ural uciekli.

Ja ze starszą siostrą zostałem. Ona miała lat szesnaście, ja czternaście. Pracowaliśmy w kołchozie. Po dwóch latach wraca ojciec z Uralu. Tęsknota go przywiodła. Został niezadługo aresztowany i osadzony w więzieniu.

– Za co?

– Na podstawie paragrafu 58, punkt 10. U nas zna się zazwyczaj tylko numer paragrafu, a nie jego treść.

Rzecz dziwna, po 9 miesiącach wraca. Wraca wprawdzie jako cień własny, zniszczony, zrujnowany fizycznie, niezdolny do ciężkiej pracy. Wraca apatyczny do rodzinnej wsi, w której był ongiś gospodarzem, a dziś parobkiem pańszczyźnianym kołchozu. Niedługo może zasiedzieć miejsca. Zaszczuty politycznie, zostaje wykluczony z kołchozu. Gdzieś tam na Uralu nauczył się był szklarstwa i próbuje zarabiać wstawianiem szyb. Ale czy komu potrzebne są całe szyby, w kraju przeistoczonym w nędzę, życie bez jutra? Starą, sowiecką gazetą zalepią dziurę. I taniej jest, i propaganda z tego idzie na całą wieś... He, he, he...

Jeszcze rok, dwa, błąkał się ojciec po okolicy, aż w roku 1934 zostaje ponownie aresztowany. Tym razem nikt nie zna nawet paragrafu i zresztą nikt się tym nie interesuje.

Ja jako tako przedzieram się przez te strzępy życia, które nam przypadły w udziale. Kończę szkołę i uczę się tokarki metalowej. Raz odwołują mnie od warsztatu, było to w roku 1937. List przyszedł – powiadają. Pismo urzędowe. Czytam. Odpowiedź na nasze zabiegi brzmi: „Miejsce pobytu ojca nie jest znane”. To u nas tak zawsze, gdy kogoś rozstrzelają bez sądu...

Przeżegnałem się tylko w kierunku Kosogor i powróciłem do warsztatu.

– Dlaczego Kosogor?

Bo myślałem, że może tam... Gdyż to miejsce, już od pierwszych lat rewolucji, stało się miejscem kaźni. Od czasu do czasu przywożono jakichś ludzi, na których nikt nie patrzał i patrzyć nie chciał. Rozstrzeliwano, zakopywano jak stali, jak padli, wyrównywano teren, a później ludzie ze wsi znowu chodzili po grzyby i chrust. Egzekucje zdarzały się rzadko. Aż w roku 1929, nie pamiętam już w jakim miesiącu, zjechała komisja GPU, zlustrowała ten las i wzięła w posiadanie. Od tego czasu otoczono go drutem. Od drogi zaś postawiono płot drewniany i bramę. Nad bramą wisiał szyld:

Запретная зона. Вход посторонним лицам
воспрещается.

(Zakazana strefa GPU. Osobom obcym wstęp wzbroniony.)

Rozstrzeliwano teraz częściej, ale też sporadycznie. Czasem las stał cichy. Ludzie oswoiwszy się już z tym sąsiedztwem, podłazili pod druty i chodzili po nim. Zdarzało się, że przyłapała kogoś warta. Obywał się poniektóry kolbą po karku, albo pięścią dostawał w zęby i uciekał. Na tym się zazwyczaj kończyło. Stąd jednak stało się wiadomym, że w środku lasu, nad Dnieprem, wybudowano dom, daczę. Stale w niej mieszkali jacyś ludzie z obsługi GPU. Znano już dozorcę, kucharza, służącą i szofera, który kursował często do Smoleńska. Latem przyjeżdżali tu urzędnicy GPU na wypoczynek. Tu też lokowano konwój, gdy przywożono skazanych na śmierć. Tu zamieszkiwali też oprawcy.

Z biegiem czasu sprawy te były wszystkim w okolicy wiadome, ale jak to przyjęto, nie mówiło się o nich głośno. Ja pracowałem wówczas na wsi, na przemian jako kowal, ślusarz, a gdy nie było pracy zawodowej, jako zwykły robotnik rolny. Z wojska zostałem zwolniony, ze względu na chore oczy. Dlatego nie poszedłem na fińską kampanię, a zimą roku 1940 wstąpiłem do kołchozu „Krasnaja Zaria” (Czerwona Zorza), który łączył w sobie następujące wsie: Nowe Batioki, Gniezdowo, Gruszczenka, Żyłki. Stale prawie przebywałem w Gruszczence. Posiadłem już krąg własnych znajomych i przyjaciół. Byli też krewni w okolicy. Znało się teren i pola, i lasy.

Zbliżała się wiosna roku 1940. Wyznaczono mnie do pracy przy inspektach, położonych opodal stacji Gniezdowo. Gdy podniosłem głowę z nad gnoju, w którym się wiecznie musiałem teraz babrać, widziałem wprost linię kolejową Smoleńsk-Witebsk. Do pracy wypadało mi chodzić po szosie. W ten sposób nie mogłem nie zauważyć, że od początku marca, w otwartych ciężarówkach, przywożono z więzienia smoleńskiego więźniów, kierując do Kosogorów. Jechali z kilofami, łopatami, wyraźnie na jakąś robotę. Na trzeci, zdaje się dzień, dowiedziałem się, że ludzie z naszego kołchozu rozmawiali z tymi więźniami.

„Co oni tam robią” – zapytałem.

„Kopią wielkie doły.”

Wtedy już GPU nazywało się NKWD. Ale to rzeczy nie zmienia. Nikt też nie pytał: „Po co te doły?" Każdy się domyślał. Ale żeby aż tyle robotników przywozić?!... Pokiwaliśmy głowami.

Był ranek, pamiętam, 14 marca 1940 roku. Pracowałem bliżej szosy i widzę, że jedzie po niej konwój samochodów. Przodem osobówka, potem „czernyj woron” i jeszcze auto. Jadą w kierunku Kosogorów. Ja tylko tyle widziałem, ale siostra moja pracowała w „brygadzie ogrodniczej”, wożąc nawóz do inspektów, i droga jej wypadała koło samej stacji Gniezdowo. Spotkaliśmy się z nią na obiedzie. Ja jej mówię, że widziałem konwój aut więziennych. A ona mnie:

„Wiem, widziałam więcej od ciebie. Do stacji Gniezdowo przywieziono jeńców, Finów, i ładowano do «czarnego». Chrustalew też widział.”

Roman Chrustalew w tym samym czasie także woził nawóz i także koło stacji. Wieczorem tedy mówię do niego:

„Co to, Chrustalew, Finów wożą rozstrzeliwać?”

„To nie żadni Finowie – odpowiada. – To Polacy. Ja znam ich mundury.”

Rzeczywiście, Chrustalew był na wojnie polskiej, w roku 1920.

Ja Polaków nigdy nie widziałem i nic mnie z nimi nie łączyło. Tylko nagle przypomniałem sobie, co mówiono o starych czasach... później sobie ojca przypomniałem, a później przypomniałem naszą straszną krzywdę. Jakoś mi się serce ścisnęło...

Przerwałem Kriwoziercewowi i poszperałem w notatnikach. Jakoż zgadza się ta opowieść z zeznaniem oficera polskiego o transporcie, który opuścił Kozielsk dnia 8 marca 1940 roku i znikł następnie w murach więziennych smoleńskich, dnia 13 tegoż miesiąca.

– No i co było dalej? – pytam.

– Cóż dalej... – zamyślił się. – Dalej szły transporty cały kwiecień i wszystka ludność o tym wiedziała. Stąd też dowiedziano się wkrótce, choć ludność u nas nie jest gadatliwa, że wszystkie te transporty szły z Kozielska przez Smoleńsk.

Z okazji pewnej biesiady, przy wódce, opowiedział rzecz szczegółowo Siemion Andriejew, ślusarz ze stacji Krasnyj Bor, który znał dobrze kolejarzy. W Smoleńsku rozbija się transport na mniejsze składy, po dwa, trzy wagony. Stąd puszczają je dwiema liniami, z których jedna, tzw. Aleksandrowska, przechodzi bezpośrednio przez stację Gniezdowo, a druga tzw. Licharłowskaja, opodal. Ale od niej prowadziła bocznica. Zabieg ten czyniono dlatego, ażeby skład wagonów można było podstawić na ślepy tor, który w Gniezdowie jest krótki, nie mieszczący większego składu, za to położony w północnej stronie stacji, z boku, nie tak bardzo na oczach ludności. Ze stacji też dokładnie nie dojrzeć, co się dzieje na tym ślepym torze. Tu od razu podjeżdżały zakratowane auta więzienne, w które co prędzej pakowano jeńców. Zaś odkryta ciężarówka zabierała ich rzeczy, jeżeli mieli jakie. Wszystko otaczał ścisły kordon NKWD z gotową do strzału bronią.

W kwietniu szedł jeden transport za drugim codziennie. W różnych porach dnia odwożono z Gniezdowa do Kosogorów w Katyniu, ale nikt nie słyszał, by wieziono w nocy. Krewny mój, Anani Andriejew, zagadnął pewnego razu znajomego enkawudzistę, który miał sobie powierzone pilnowanie przybywających transportów w Gniezdowie. Enkawudzista ten, którego nazwiska nie pamiętam, pochodził z katyńskiej gminy i był czas jakiś, do roku 1928 przewodniczącym sielsowietu (rady wiejskiej) w Syrlipieckowie. Później przeszedł na przeszkolenie do GPU. Miał się świetnie.

„Co to ma być z tymi Polakami? – spytał więc od niechcenia Anani. – Do obozów ich jakichś wieziecie, czy co?”

„Obooozów... – przeciągnął enkawudzista. – A gdzie ty widziałeś te obozy tutaj, co?”

„Obozów tu rzeczywiście nie ma żadnych”.

„No to po co zadajesz głupie pytania” – stuknął po cholewie trzymanym prętem i odszedł.

Anani więcej już nie pytał.

Ja natomiast znałem pewnego, który stale, jeszcze od roku 1937, był szoferem jednego z „czernych woronow” smoleńskiego NKWD. Nazywał się Jakim Razuwajew. W skróceniu zwano go: Kim. Od niego się dowiedziałem, że NKWD smoleńskie towarzyszy tylko transportom kolejowym od Smoleńska do Gniezdowa i dalej do Kosogorów w Katyniu. Egzekucji zaś samej, na miejscu, dokonują ludzie z NKWD mińskiego, specjalnie w tym celu sprowadzeni. Zarządzenie to miało niewątpliwie na celu zapobieżenie rozgłaszania szczegółów wśród ludności, która nikogo z Mińska oczywiście nie znała.

Z tym Kimem rozmawiałem później jeszcze kilkakrotnie. Gdy się egzekucje skończyły, dostał on jakowąś wysoką nagrodę pieniężną, za którą kupił sobie motocykl. Przyjacielem jego był kierownik garażu NKWD. Razem z nim hulali następnie i pili na umór. Przy okazji wygadał się z tym lub owym, widać jednak, że organizacja wymordowania jeńców polskich, oparta była na systemie przekazywania funkcji z rąk do rąk, tak że jedna i ta sama osoba nie mogła wiedzieć o wszystkim na raz. Jedynie z domysłów, półsłówek lub przypadkowych informacji. Tak na przykład wiadomym było, że liczba mordujących, zrekrutowana ponoć z ochotników mińskiego NKWD, wynosiła nie więcej niż 50 osób. Ale kto ją ustalił, powiedzieć nie mogę.

W tym czasie las wokół Kosogorów otoczony był gęstą strażą, nie tak jak przedtem, gdy chodzili tylko pojedyńczy wartownicy, czasem z psami. Teraz nikt się nie mógł ani tam, ani na powrót przedostać, a po prawdzie powiedziawszy, ludzie przez cały kwiecień z daleka omijali to miejsce. A transporty szły codziennie...

Razu pewnego, pod wieczór to było, bo dobrze pamiętam, że zmierzch zapadał i od lasu ciągnęło chłodem, dnia 23 czy 24 kwietnia, szedłem po szosie w kierunku stacji, gdy jadące z tyłu maszyny właśnie zapaliły reflektory. Toczyły się ciężarówki, niektóre przykryte były brezentem, inne otwarte zupełnie. Ustąpiłem na brzeg rowu i patrzyłem. Naładowane były rzeczami. Jakieś kuferki, plecaki, płaszcze, futerka, kożuszki. Na każdej maszynie siedziało po dwóch enkawudzistów. Karawana ta minęła mnie. Długo jeszcze błyskały światła reflektorów. Późno było i poszedłem prędko do domu.

Ludzie w okolicy przycichli, zapanowało przygnębienie. Bo choć, jak powiedziałem, od dawna na Kosogorach rozstrzeliwano skazańców, ale w takim tempie i takiej masy, jak w kwietniu roku 1940, nigdy jeszcze nie bywało. Strach chodził po prostu, jak to mówią, po kościach.

Kriwoziercew wypił łyk z butelki, przechylając się wstecz i zamilkł.

– A strzałów nie było słychać?

– Nie. Ja nie słyszałem i moi znajomi też nie. Może kto i słyszał z przejeżdżających bliżej, a być też może, że zapuszczano motory, jak to u nich w zwyczaju, u NKWD. Kto tedy jechał szosą, też mógł słyszeć tylko szum motorów, uwagi nie zwrócił.

– Zgadza się – powiedziałem – z tym, co inni mi mówili w Katyniu. Ale dlaczego jedyny właśnie Kisielew upiera się, że on strzały słyszał?

Kriwoziercew podrapał się w czuprynę.

– Ja myślę, że stary, jak już raz zaczął gadać, to później się zapędził i może podkoloryzował. Ale... on mieszkał najbliżej. Tak, tak, Kisielew mógł też więcej wiedzieć od innych, a na pewno więcej niż zeznał w śledztwie niemieckim.

– A komunikat sowiecki twierdzi, że Kisielewa, zresztą wszystkich innych świadków też, Niemcy bili podczas śledztwa. Niby to stary miał nawet utracić słuch od tego bicia i złamano mu jedną rękę.

Kriwoziercew się roześmiał...

– Ja już się domyślam, kto jemu tę rękę złamał! Zresztą ja panu teraz wszystko po kolei opowiem, jak to było, gdy Niemcy przyszli.

Wojska niemieckie zbliżały się od południa. Szły brzegiem Dniepru. Było to zaraz po przełamaniu „linii Stalina”. W ten sposób minęły naszą okolicę. Dnia 16 lipca zaatakowali Smoleńsk, a zdobyli go, zdaje się, 19-go. Pierwsze patrole na naszym terenie pojawiły się dopiero po 10 dniach. W ciągu tego czasu panował zupełny chaos. Żadnej władzy. Urzędy i oddziały Armii Czerwonej znikły już dawno. Ludność, jak to ludność, rzuciła się do rabowania składów państwowych. Nikomu wtedy w głowie nie były Kosogory. Wszyscy biegli do Gniezdowa, gdzie mieścił się skład mąki. Każdy brał, ile mógł.

Wielkie też nadzieje pokładano początkowo w przyjściu Niemców. Zwłaszcza starzy ludzie oczekiwali, że będzie to koniec bolszewizmu: „Niemcy później wyjdą i nastaną stare, dobre czasy”. Tak mówili.

Już od sierpnia tego roku okoliczna ludność chodziła sobie spokojnie po Kosogorach, zbierała drzewo i grzyby. Ja osobiście przebywałem ciągle na tym terenie, bo piłowałem tam drzewo dla Niemców. Wypadki były tak doniosłe, zmiany tak wielkie, że nikt o strasznej masakrze jeńców polskich nawet nie wspominał. Zresztą, czy to mogło interesować Niemców? Zupełnie nam do głowy nie przychodziło i nawet nie zastanawialiśmy się, czy wiedzieli, czy nie wiedzieli o tym?

W „daczy” NKWD w Katyniu zamieszkał jakiś wyższy wojskowy niemiecki. Rangi nie znałem. Ludzie mówili: „Jakiś generał”. Bóg jego wie, może i generał. Ale nikt nie przeszkadzał chodzić po lesie i robić, co kto chciał...

– Chwileczkę – przerwałem. – A czy w „daczy” nie mieścił się czasem jakiś oddział niemiecki pod nazwą: „sztab 537 batalionu roboczego”? Tak rzekomo twierdzą świadkowie wspomniani w komunikacie sowieckim.

– Nie. Sztab taki był, owszem, ale nie żadnego „batalionu roboczego”, tylko po prostu batalionu saperów niemieckich. [31] Mieścił się on nie w Katyniu, a w Gniezdowie. Każdy w okolicy mógł wskazać palcem miejsce jego miejsce postoju. Stał on mianowicie w gmachu sanatorium „BWO”, to znaczy Białoruskiego Okręgu Wojennego, przy samej stacji.

– Skoro już wspominamy komunikat sowiecki, chciałbym raz jeszcze zapytać: czy żadnych, żadnych absolutnie nie było w okolicy obozów dla jeńców polskich? Może wcześniej, może później?...

– Żadnych i nigdy. Poza tymi [Polakami], wyładowanymi na stacji w Gniezdowie w roku 1940, nikt nigdzie nie tylko [ich] nie widział, ale nie słyszał nawet, żeby kto inny słyszał.

– Czy mogą istnieć zatem jakieś podstawy do twierdzenia komunikatu sowieckiego, że na jesieni roku 1941 Niemcy organizowali masowe obławy na jeńców polskich, którzy rzekomo uciekli z rzekomych obozów?

– Łżą – odpowiedział krótko Kriwoziercew. – Właśnie przeciwnie, tak się złożyło, że żadnych obław masowych w naszej okolicy nie było, choć, jak wiadomo, terror gdzie indziej był straszny. U nas jeden wypadek tylko się zdarzył, ale nie na jesieni roku 1941, a latem roku 1942. Było tak:

W dalej położonych okolicach poczęły się tworzyć partyzantki, organizowane przez agentów, przybyłych zza frontu. Otóż pewnego dnia zjawił się ze Smoleńska do Gniezdowa były student Smoleńskiego Instytutu Medycznego. Nazwisko jego wyleciało mi z głowy, ale znano go powszechnie, bo pochodził z sąsiedztwa. Nikt jednak nie wiedział wówczas, że jest na służbie niemieckiego S.D. (Sicherheits Dienst), Służby Bezpieczeństwa. Zgłosił się on do szeregu znajomych, których znał z przekonań komunistycznych. Zwłaszcza zaś udał się do studentki, nazwiskiem Czurkina, o przezwisku „Ninka”. Zaczął wyśmiewać się wobec niej z tchórzliwości miejscowych komunistów i zarzucać, że nic nie robią. A było to prowokacją. „Studentów – powiedział – u was dużo, a sensu z nich mało”.

Zdopingowana tym „Ninka” wygadała się, że tworzy się właśnie organizacja partyzancka, na czele której stanął były przewodniczący jaczejki komunistycznej, znany pod pseudonimem „Pułkownik Sasza”. Opowiedziała też inne szczegóły. Prowokator wrócił do Smoleńska i wydał wszystkich Niemcom. Wkrótce potem dokonano obławy. Aresztowano około 30 osób, z których 11 rozstrzelano. Była to jedyna obława i trwała jedną noc.

Słucham dalej przerwanego opowiadania.

– Skoro już wspomniałem o lecie roku 1942 – ciągnął Kriwoziercew – to muszę zaznaczyć, że właśnie w tym czasie po raz pierwszy usłyszałem znowu o sprawie wymordowanych jeńców polskich w Katyniu. Właśnie zjechali na nasz teren robotnicy polscy, którzy służyli w niemieckiej organizacji „Todt”. Wagony towarowe, w których mieszkali, stały koło tzw. Brieckawo Mosta, na skrzyżowaniu wspomnianych dwóch linii kolejowych, Aleksandrowskiej i Licharłowskiej. Pracowali głównie przy zbieraniu łomu żelaznego. Pewnego dnia znajomy mój, Aleksander Jegorow, powiedział:

„A wiesz, ci Polacy odkopali tam swoich, co ich, pamiętasz, rozstrzeliwali w roku 1940”.

Kiwnąłem głową i zmieniliśmy temat.

Z początkiem roku 1943 terror niemiecki zelżał. Na froncie zaczęło się im źle powodzić. W Smoleńsku pojawiły się różne druki w języku rosyjskim, wydawane przez Niemców, które miały ludność do nich lepiej usposobić. Ja, przyznam, czytałem te pisma chętnie, bo dawno już żadnych nie miałem w ręku. Do Niemców oczywiście nie mogłem się usposobić przychylnie, po tym wszystkim, co widziałem w ich postępowaniu. Ale bolszewizmu nienawidziłem tak samo jak mój ojciec, który przezeń zginął.

Otóż w pewnym numerze gazety rosyjskiej w Smoleńsku wyczytałem wiadomość, że w Sowietach tworzy się armia polska, ale generał Sikorski nie może się doszukać swoich oficerów.

Teraz mogę oświadczyć, że ja byłem właśnie tym człowiekiem, który pierwszy zawiadomił Niemców o masowym morderstwie popełnionym w Katyniu.

Pamiętam, jakby to było dziś, gdy złożyłem czytaną gazetę do kieszeni i poszedłem do urzędu niemieckiej tajnej policji polowej (Geheime Feldpolizei) w Gniezdowie. Na jej czele stał oficer, nazwiskiem VoЯ. Zwróciłem się do tłumacza i powiedziałem:

„Sikorski szuka swoich oficerów, a oni leżą tu, w Kosogorach, pod ziemią”.

Tłumacz przyjął wiadomość obojętnie. Ja byłem podniecony, a jego obojętność rozczarowała i ubodła mnie. Rzuciłem tedy na odchodnym:

„Nie wierzycie, to ja sam odkopię!”

W tej chwili VoЯ odwołał tłumacza.

Do odkopywania się jednak nie zabrałem. Była zima. W ten sposób upłynęło jeszcze dwa tygodnie. Pewnego wieczoru, gdy wróciłem z pracy, zaszedł do mnie sąsiad i powiedział, że tłumacz z policji niemieckiej szuka mnie i każe zgłosić się jutro rano.

Było to dnia 17 czy 18 lutego 1943 roku, gdy się zjawiłem w urzędzie niemieckim. Prócz mnie wezwany został Iwan Andriejew i Grigorij Wasilkow. Ten ostatni pracował w miejscowej policji porządkowej, tzw. „Ordnungsdienst”. Wsadzono nas do wozu, wrzucono doń jeszcze kilofy i łopaty i pojechaliśmy do Kosogorów. Tłumacz, z drugim podoficerem niemieckim, przodem na motocyklu. Zaczekali nas u wjazdu do lasu, po czym pojechaliśmy do „daczy”. Tu stało kilku żołnierzy niemieckich. Podoficer kiwnął na jednego i coś zapytał. Tamten rozłożył ręce na znak, że nie wie. Wtedy tłumacz zwrócił się do mnie i rzekł:

„No, mówiłeś, że tu są zakopani oficerowie polscy, to pokaż teraz gdzie”.

Odpowiedziałem, że wiem, owszem, ale położenia mogił nie znam. Wtedy wtrącił Andriejew:

„Dokładnie będzie wiedział Kisielew. On tu mieszka opodal.”

„Lećcie po niego!” – rozkazał tłumacz.

Pobiegłem ja. Kisielew spał na piecu. Wstał jednak chętnie i powiedział:

„To rzecz wiadoma. Ich tu już latem Polacy rozkopali”.

„A teraz wykopiemy my” – powiedziałem.

„Dawno by pora – burknął stary – a to zupełnie jak grzech ciąży na duszy.” Kisielew był człowiek pobożny.

Poszliśmy wszyscy razem za Kisielewem i ten wskazał ręką miejsce: „Ot, tu oni leżą”.

Była to największa z mogił. Teraz dopiero zauważyłem, że brzegi jej są nierówne i kontrastują z gruntem naturalnym. Poza tym jednak zamaskowana była wywróconymi drzewami i zasadzonymi, młodymi sosenkami. Zaczęliśmy kopać. Praca nie szła łatwo, wobec zmarźniętej ziemi. Pot lał mi się za kołnierz. Zrzuciłem kożuszek i w tej chwili zauważyłem postawiony krzyżyk z drzewa brzozowego.

„Skąd ten krzyż?” – spytałem Kisielewa.

„Tam stoi jeszcze drugi – odparł – Polacy postawili.”

„Oj, tu śmierdzi strasznie trupem!” – zawołał Andriejew, który kopał na dnie jamy. Wasilkow zwrócił uwagę, że ziemia jest czarna, choć grunt wszędzie piasczysto-gliniasty. Wlazł teraz do jamy, ale nie mógł wytrzymać. Powróciłem do roboty, odrzuciłem czarną ziemię, a pod nią leżały... zwłoki w płaszczu wojskowym. Opuszczona łopata chrząsnęła. Zgiąłem się i wydobyłem guzik, z orłem.

„Jest!” – zawołałem do tłumacza i podałem mu guzik. Ten schował go do kieszeni, kazał przerwać robotę i wracać do Gniezdowa.

Gdy jednak VoЯ dowiedział się o rezultatach poszukiwań, kazał nam ponownie jechać do Kosogorów. Jamę rozszerzyliśmy. VoЯ własnoręcznie uniósł głowę jednego z zabitych, obejrzał, kazał przysypać trupy po wierzchu z lekka piaskiem, nam zgłosić się do urzędu policyjnego, sam zaś pojechał do Smoleńska.

Tego to dnia właśnie złożyliśmy pierwsze zeznania, które spisywał od nas naczelnik policji niemieckiej Gustaw Ponka, rodem z Wiednia. Wasilkow przestraszył się konsekwencji zeznania i nie chciał podpisać. Każdy z nas zresztą doskonale sobie zdawał sprawę, że w ten sposób podpisujemy na siebie wyrok ze strony władzy sowieckiej. A na froncie Niemcom działo się nie najlepiej... Ponka jednak nie nalegał i zwolnił Wasilkowa. Gdy ten wyszedł, zawahał się z kolei i Andriejew. Wtedy powiedziałem mu:

„Podpisz, bracie! Ja zeznam i podpiszę całą prawdę!”

Andriejew dał się przekonać i podpisał. W kilka dni później składaliśmy już obszerniejsze zeznania. W tym czasie Niemcy zorganizowali wywiady i zbierali zeznania od możliwie dużej ilości osób.

Po tygodniu czy dwóch przystąpiono do systematycznego rozkopywania grobów. Ja podjąłem się funkcji najmowania robotników spośród ludności miejscowej do robót przy ekshumacji. Od tego czasu ciągle byłem w Kosogorach i na moich oczach odbywała się praca do końca. Różnych komisji, delegacji i wycieczek przyjeżdżało dużo. Gdy nas świadków pytano, zwyczaj był taki, że Niemcy się usuwali. Pozostawał tylko ich tłumacz. Ale później zaproponowali nam, żebyśmy sobie wyszukali własnego, iżby nie było podejrzeń jakowegoś nacisku. Znaleźliśmy takiego. Był nim Eugeniusz Siemianienko, syn miejscowej mieszkanki, Emilii Siemianienko, Polki, z domu Kozłowskiej, zamieszkałej we wsi Nowe Batioki. Żadnego nacisku na nas Niemcy nie wywierali, ani podczas zetknięcia z delegatami, którzy przyjeżdżali, ani podczas śledztwa.

Gdyby kogoś terroryzowali lub bili, na pewno bym o tym wiedział. Nie jeden, to drugi by się wygadał. Nikogo nawet palcem nie ruszyli. Zresztą po co? Zeznawaliśmy prawdę i tyle. A ta prawda była im na rękę. Co zaś do Kisielewa, to specjalnie mogę stwierdzić, że słyszał on na obydwa uszy, jednako przedtem, jak potem, choć był stary. Ręce zaś miał zdrowe. Po raz ostatni widziałem go dnia 24 września 1943 r. Żegnał się ze mną i ściskał moją rękę swoją prawicą, a w lewej trzymał jakiś węzeł i w dodatku rączkę taczki. Czyli i tamtą musiał mieć zdrową. Ale... że dziś ma ręce połamane i został głuchym, temu się nie dziwię. Raczej temu, że jeszcze żyje, jeżeli żyje. A dlaczego? Zaraz opowiem.

Nikomu z nas świadków nic się nie stało, prócz Aleksandra Jegorowa. Ten był stale zatrudniony przy ekshumacji i – kradł. Co znajdzie cenniejszego w kieszeni nieboszczyka czy cholewie butów, zaraz przywłaszczy. Zdobył jakieś złote monety, pierścionek... Przyłapano go na gorącym uczynku i rozstrzelano. [32] Nas zaś wszystkich, którzy świadczyli, zawieziono do Gruszczenki i tam zanotowane nasze głosy na płytach. Zaczem raz jeszcze zaprzysiężono przed sędzią niemieckim.

Tymczasem odwrót armii niemieckiej stawał się nieuchronnym. Front się zbliżał. Co noc, co dzień wyraźniej było słychać od wschodniego horyzontu huk dział. Bolszewicy wrócą. Co wtedy z nami będzie? Z tymi zwłaszcza, którzyśmy wykryli zbrodnię, zeznali i zaprzysięgli prawdę? Ludzie kiwali głowami: „Marny wasz los”. Na każdym kroku przepowiadano nam zgubę. Radzono uciekać.

Aż raptem... gadania te ucichły. Wręcz przeciwnie. Stąd i zowąd, z razu nieuchwytne, dawały się coraz częściej słyszeć głosy pociechy i zachęty do pozostania. Mnie to tak łatwo nie było zwieść. Zwietrzyłem jakąś intrygę. Dziś nie ulega już najmniejszej wątpliwości, że z tamtej strony frontu przyszła wyraźna instrukcja przez nasłanych agentów, aby wszystkich którzy powiedzieli coś o mordzie w Katyniu, a zwłaszcza zeznawali do protokółu niemieckiego i przed delegacjami, zatrzymać za wszelką cenę, abyśmy się następnie dostali w ręce władz sowieckich. Raz spotkałem w urzędzie gminnym Siergieja Nikołajewa, znanego mi zresztą dobrze komunistę. On to wziął mnie na bok i szepnął:

„Ty, Iwan, nie odjeżdżaj. Nie bój się niczego. My tu ciebie obronimy.”

„Pomyślę jeszcze” – odpowiedziałem.

Kiedyś zaszedłem do chaty Kisielewa. Tam zastałem innego komunistę, kandydata do partii, Timofieja Siergiejewa, który prowadził ożywioną dyskusję ze starym. Urwał na mój widok. Przysiadłem na ławie i porozmawialiśmy o rzeczach błahych, aż w końcu pytam Kisielewa:

„No, a jak ty, Parfemon? Zostajesz? Jedziesz?”

Siergiejew nie dał mu przyjść do słowa:

„Kisielew – powiada – nigdzie nie pojedzie. On stary, nic mu nie zrobią. Opowie, że Niemcy zmusili go gwałtem do zeznań i na tym się skończy.”

Zauważyłem później, że koło Kisielewa ciągle się ktoś kręcił, bądź ze znajomych komunistów, bądź też nie znanych mi, obcych ludzi. Pilnowano go wyraźnie. Niewątpliwie stary wiedział najwięcej i na niego też zwrócono główną uwagę. Obstawiono go tak agentami, że w końcu pozostał w ich ręku... Musieli go strasznie bić później w NKWD, bo był to twardy człowiek, nabożny, i lubił prawdę mówić w oczy.

Zdaje się na drugi dzień odwiedziłem Matwieja Zacharowa, który w okresie niemieckim sprawował funkcję sołtysa wsi Nowe Batioki i też zeznawał w sprawie mordu katyńskiego. Był on moim wujem, bratem matki. Ciotka poczęstowała mnie wódką i wtajemniczyła:

„Przychodzili partyzanci i mówili, żebyśmy zostali. Nikomu z nas, powiadają, włos z głowy nie spadnie. Oni nas obronią.”

„A ja myślę, że trzeba uciekać” – odparłem.

„Ty, Wańka, dużo rozumny jesteś! – wykrzyknęła ciotka – ale w tym wypadku głupi. My zostajemy.”

Jednocześnie poczęto i mnie namawiać. Spotykałem się ciągle z tą samą śpiewką: „Zeznacie, że Niemcy was zmusili, bili, torturowali, że gadaliście pod przymusem, albo w ogóle nieprzytomni.”

Doszło do tego, że nawet Iwan Andriejew przyszedł do mnie jednego ranka z takim projektem:

„Jest u mnie pewien znajomy w chacie. Przysłany przez partyzantów. Namawia nas gorąco, żebyśmy uciekli do nich, do lasu, póki jeszcze są Niemcy. Oni nas przechowają, aż do przyjścia Czerwonej Armii.”

„Aż do przyjścia NKWD, chciałeś powiedzieć.” Andriejew podrapał się w głowę, a ja mówiłem dalej: „Czyś ty oszalał, czy co!? Ty nie wiesz, co z nami zrobią?! Jeżeli nie za to, że zeznawaliśmy, to w każdym razie za to, że znamy prawdę!”

Andriejew zdecydował się w końcu uchodzić przed bolszewikami. Udało mu się przekonać tłumacza w urzędzie VoЯa i ten go wziął razem. Dla mnie nie było już miejsca. W dwa dni później zabrałem matkę i małą siostrzenicę i uprosiliśmy niemiecką kolumnę samochodową, aby nas zabrała.

W Mińsku spotkałem Andriejewa i Eugeniusza Siemianienko. Co się z nimi dalej stało, nie mam pojęcia. Matkę swoją musiałem opuścić w Niemczech i ot, błąkam się teraz...

– Jeszcze jedno ważne pytanie: ile trupów wykopano w Katyniu?

– To przecie rzecz wiadoma. Trochę ponad cztery tysiące.

– A ten grób ósmy?

– To był zupełnie mały grób. Niemcy go zasypali. Po chwili dodał: – Pan przecie był tam.

– Tak – odpowiedziałem – zgadza się.

ROZDZIAŁ XVIII

GDZIE WYMORDOWANO RESZTĘ JEŃCÓW POLSKICH?

Zagadka zbrodni katyńskiej została rozwiązana. Wiadomo, kim byli zamordowani, ilu ich było i kto ich zamordował.

Ponad cztery tysiące jeńców polskich, prawie wyłącznie oficerów, przebywających uprzednio w obozie kozielskim, zastrzelonych zostało przez bolszewików na wiosnę roku 1940.

Ponieważ jednak ogólna ilość jeńców zaginionych wynosiła około 15 tysięcy (ewentualnie 14.500) i zamknięta była nie w jednym tylko Kozielsku, ale Ostaszkowie i Starobielsku, powstało, jak wiemy, pytanie: co się stało z resztą jeńców, w Katyniu nie znalezionych, z tych dwóch pozostałych obozów. Ponieważ żaden z nich, z liczby około 10 tysięcy, nie dał o sobie znaku życia od wiosny roku 1940, mimo najenergiczniejszych poszukiwań i zabiegów, przeto nie ulega żadnej wątpliwości, że zostali również zgładzeni. Zgładzeni na terytorium sowieckim, a więc przez sowiecki aparat państwowy.

Mamy więc do czynienia, jak to wyżej wywodziłem, z nową, większą jeszcze co do liczby zamordowanych zbrodnią. Znamy w przybliżeniu liczbę ofiar. Znamy sprawcę zbrodni. Nie znamy tylko ścisłego miejsca, w którym została dokonana i towarzyszących jej okoliczności.

LOSY OSTASZKOWA

Dnia 26 stycznia 1943 roku, do kancelarii placówki nr 5 Wojska Polskiego, które opuściło granice Związku Sowieckiego, zgłosiła się niejaka Katarzyna Gąszciecka. Kobieta ta, żona jednego z oficerów zaginionych, należała do tej licznej ludności polskiej, którą władze sowieckie deportowały przymusowo. Opowiedziała ona taką historię:

W czerwcu roku 1941 wieziono mnie wraz z około 4 tysiącami mężczyzn i kobiet, podobnie jak ja aresztowanych i deportowanych z Polski, przez Morze Białe. Płynęliśmy z Archangielska do ujścia rzeki Pieczory, na nowe roboty przymusowe, na nową katorgę. Siedziałam na pokładzie. Patrząc na oddalające się brzegi lądu, poczułam raptownie gryzącą tęsknotę za wolnością, za krajem rodzinnym, za mężem, za życiem w ogóle. Zaczęłam płakać. Nagle stanął przede mną jakiś młody Rosjanin, wojskowy, należący do obsługi barki i zapytał:

– Ty czego ryczysz?

– Płaczę nad swoim losem. Czy i tego u was nie wolno, w waszym „wolnym” państwie? Nad losem swego męża...

– A on kim był?

– Kapitanem – odpowiedziałam.

Bolszewik roześmiał się drwiąco:

– Jemu już łzy nie pomogą. Wszyscy wasi oficerowie zostali tu potopieni. Tu, na Morzu Białym – i uderzył obcasem w deski pokładu. Następnie z całym cynizmem opowiedział, że on sam uczestniczył w konwoju transportującym około 7 tysięcy osób, w tej liczbie dużo policji polskiej i oficerów. Holowano dwie barki. Po wypłynięciu na pełne morze barki odczepiono i zatopiono. – Wszyscy poszli na dno – zakończył i odszedł.

W chwili, gdy to mówił, stał obok człowiek stary, również Rosjanin, również należący do obsługi barki, ale nie wojskowy. Gdy tamten się oddalił, staruszek podszedł do mnie, oparł się o burtę, i cichym głosem powiedział kilka współczujących słów.

– To prawda – powiedział – co tamten mówił. Działo się to też w moich oczach. Obsługa przeszła na statek holowniczy. Barki zostały przedziurawione. Był to straszny widok – wytarł łzę i westchnął. – Nikt nie mógł się uratować.

Opowiadanie to zgadzałoby się w grubszych zarysach z szeregiem okoliczności, dotyczących obozu jeńców polskich w Ostaszkowie. Przede wszystkim fakt, że mowa była o policji, która wyłącznie zgrupowana była w Ostaszkowie. Poza tym cyfra „około 7 tysięcy”, wymieniona przez Rosjanina, pokrywa się z liczbą jeńców w Ostaszkowie, których jak wiadomo było przeszło 6 tysięcy. Wiemy dalej, że starszy posterunkowy policji polskiej, Woronecki, któremu z nieliczną grupa udało się trafić do obozu w Griazowcu, a stamtąd na wolność, słyszał od wartownika obozowego również o tym, że jeńców potopiono. Zeznania wachmistrza żandarmerii J.B., jakkolwiek nie mówią nic o potopieniu, wskazują na północ jako kierunek, w którym cały obóz ostaszkowski został wywieziony.

Istotnie, dowieziono ich do stacji Bołogoje, położonej na północ od Ostaszkowa, a co później?...

Później, w okresie formowania Armii Polskiej w Sowietach, a znanym dobrze z gorączkowych poszukiwań i wysiłków celem odnalezienia zaginionych, napłynęło dziesiątki wersji o tym, że jeńców polskich widziano lub słyszano o nich na dalekiej północy Rosji. Były też powtarzane z uporem wersje o ich potopieniu, o jakiejś mglistej katastrofie na Morzu Białym itp. Początkowo wierzono, że wszystkich jeńców wywieziono na północ. Odkrycie Katynia przecięło pasmo tych wciąż klejonych hipotez. Z drugiej strony wyjaśniło się, że na północ istotnie wywieziono jeńców polskich z roku 1940, ale nie na wiosnę, a jesienią, i nie z trzech wymienionych obozów, a z obozów internowania w państwach bałtyckich. W ogólnym zaś chaosie i późniejszej gmatwaninie wojennej poplątano jednych z drugimi. Ci zaś, z obozów internowanych w państwach bałtyckich, zostali wprawdzie deportowani, ale nie zostali wymordowani.

Na podstawie dotychczas istniejącego materiału, brakuje danych konkretnych, z których by można wyciągnąć wnioski ostateczne i twierdzić, że jeńcy z Ostaszkowa zostali rzeczywiście potopieni. Zeznania Katarzyny Gąszcieckiej są ważne, ale nie wystarczające.

Oczywiście, gdyby jeńców z Ostaszkowa wieziono do Archangielska, ich droga prowadziłaby przez stację Bołogoje. Ale...

Przeciwko tezie potopienia przemawiają względy rozumowe. Oto bowiem wiadomo, że losy wszystkich trzech obozów, zarówno w okresie ich istnienia, jak w terminie i sposobie rozładowania, wskazują na kompletną analogię. Identyczność metod, zastosowanych względem tych jeńców pozwala się domyślać, że o ich losie rozstrzygał jeden i ten sam rozkaz, wydany z góry, a który zapewne przewidywał nie tylko postanowienie wymordowania ich, ale i sposób, w jaki zbrodnia winna być wykonaną.

W tej płaszczyźnie wydawałoby się rzeczą niekonsekwentną mordowanie jeńców z Kozielska w okolicy zaludnionej Smoleńska, w niedużym stosunkowo lesie katyńskim, i jednoczesne wiezienie sześciu przeszło tysięcy jeńców z Ostaszkowa aż do Archangielska, by ich następnie ładować jeszcze na barki i topić w morzu, skoro można ich było w ten sam, co w Katyniu, sposób, wystrzelać na terenie niezmierzonych lasów po drodze, na terenie o wiele bardziej nadającym się do zatarcia śladów zbrodni, niż teren smoleński.

Te względy rozumowe przemawiają zatem, że jeńcy ostaszkowscy leżą gdzieś, zakopani w ziemi, opodal stacji wyładunkowej, podobnie jak jeńcy kozielscy leżą opodal stacji Gniezdowo.

LOSY STAROBIELSKA

Gdzie zginęło około 3.500 oficerów polskich ze Starobielska? Na pytanie to nie da się odpowiedzieć inaczej, niż w sposób podobny, to znaczy z powołaniem się na analogię.

Jak wiemy, ostatni ślad, który pozostawiły po sobie transporty wywożone wiosną roku 1940 ze Starobielska, znajdujemy na stacji w Charkowie. Potem on ginie. „Tu waszych wyładowują” mówił kolejarz sowiecki. Może mówił prawdę, może kłamał. Jest to świadectwo bardzo niekompletne. Może bliżej, może dalej zastrzelono ich strzałem w tył czaszki i zrzucono do wspólnych dołów, zasypano ziemią, posadzono drzewka...

[mapka w oryginale, opis:]

Znane i nie znane drogi jeńców polskich w Sowietach od wiosny 1940.

CZĘŚĆ II

KŁAMSTWO KOMUNIKATU SOWIECKIEGO

W sprawie zbrodni popełnionej w Katyniu, rząd sowiecki, na rozkaz którego zbrodnia ta została dokonana, ogłosił, jak już wiadomo, szereg enuncjacji, w których się jej wypiera. Urzędowa wersja sowiecka twierdzi, że zbrodni wymordowania tysięcy oficerów polskich dopuściły się nie Sowiety, a Niemcy.

Po wyparciu wojsk niemieckich ze Smoleńska, w bliskości którego leży właśnie Katyń, zjechała tam „komisja specjalna” z ramienia rządu sowieckiego, która rzekomo poświęciła się badaniom na miejscu przestępstwa, i w rezultacie ogłosiła wyniki w komunikacie, który przytaczam w brzmieniu dosłownym.

Należy jeszcze dodać, że inscenizując to rzekome śledztwo władze sowieckie zaprosiły na nie szereg korespondentów gazet zagranicznych przebywających w Moskwie. Oto co o udziale tych korespondentów pisze znany literat i dziennikarz amerykański, W.L. White, na stronicy 133-134 swej książki, pt. Raport on the Russian, wydanej w New Yorku w r. 1945:

Większość angloamerykańskich korespondentów, biegłych obserwatorów, uwierzyła zanim jeszcze przybyła, że to Niemcy dokonali tego mordu.

Trudno było stwierdzić na pewno, kiedy zostali oni zastrzeleni, lecz jeden z bacznych reporterów spostrzegł, że ciało jednego z Polaków było odziane w długą, zimową bieliznę, i zwrócił na to uwagę przydzielonemu sowieckiemu lekarzowi. Lekarz ów nadmienił, że większość zwłok była ubrana w ciepłą bieliznę lub płaszcze, albo w jedno i w drugie. To wydawało się potwierdzać teorię, że Polacy ci musieli być zastrzeleni raczej w kwietniu 1940 r., jak to udowadniają Niemcy, niż sierpniu i wrześniu 1941 r. po wejściu Niemców, jak utrzymuje rząd sowiecki.

Gdy ten punkt widzenia poruszono wobec towarzyszących sowieckich oficerów, wywołało to u nich wyraźne zamieszanie, wreszcie Rosjanie wysunęli argument, że klimat w Polsce jest tak niepewny, że płaszcze z futrem i długa bielizna mogą być noszone i we wrześniu.

Reporterzy woleli wierzyć opowiadaniom swoich aliantów, które najoczywiściej wskazywały na winę Niemców. Co więcej, moskiewska cenzura skreślała wszystkie zdania wyrażające jakąkolwiek wątpliwość.

Gdy reporter pisał: "Nie jestem ekspertem lekarskim, ale doktorzy mówią, że stan tych ciał dowodzi, iż mordu dokonali Niemcy" to cenzura wykreślała hipotetyczną część zdania (zaznaczona kursywa), zostawiając tylko suche stwierdzenie.

Skreślone zostały również wszystkie zdania wskazujące na jakąkolwiek wątpliwość opinii korespondentów – takie słowa jak „moim zdaniem”, „prawdopodobnie”, „dowody, jakie nam pokazano, wskazywały” z takim skutkiem, że sprawozdania, gdy dotarły do Ameryki, potępiały tak samo zdecydowanie Niemców, jak to czyniły wydawnictwa „Prawdy”.

Oficjalny komunikat Komisji Sowieckiej, ogłoszony następnie, brzmi, jak następuje: [33]

[Dalej, na 26 stronach, oryginalny maszynopis książki J. Mackiewicza przynosi przedruk tekstu komunikatu sowieckiego, oficjalna nazwa: Komunikat Komisji Specjalnej do ustalenia i zbadania okoliczności rozstrzelania przez niemieckich najeźdźców faszystowskich w lesie katyńskim jeńców wojennych – oficerów polskich. (Moskwa 1944, 1945), zwanego też komunikatem Komisji Burdenki, dostępnego w wielu przedrukach, m.in. w książce Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów (w wyd. 9, 1982, s. 114-143). Nie wydawało się celowe przedrukowywanie tutaj tego komunikatu, zwłaszcza że w następującej po Komunikacie analizie, w tekście Józefa Mackiewicza, autor przytacza znów istotne fragmenty Komunikatu. Komunikatu Komisji Burdenki nie przedrukował Mackiewicz także w pierwszym, angielskim wydaniu swojej książki z r. 1949. Nie ma go też w wydaniu niemieckim z r. 1983. Dalszy tekst Mackiewicza przedrukowuje się w całości.

W rosyjskim wydaniu książki Mackiewicza o Katyniu zamieszczono natomiast w tym miejscu (być może za uprzednią zgodą autora) także tekst Noty rządu sowieckiego do rządu USA, jako echo prowadzonych prac Komisji Kongresu w sprawie Katynia. Tłumaczenie tej krótkiej noty wprowadzono i do obecnego wydania. – Przyp. wyd.]

NOTA RZĄDU SOWIECKIEGO
DO RZĄDU STANÓW ZJEDNOCZONYCH

[przedruk tej noty ukazał się w dzienniku „Prawda” z 3 marca 1952 roku a następnie w piśmie „Nowoje Wriemia” z 5 marca 1952 r.]

25 lutego Departament Stanu USA przesłał na ręce sowieckiego ambasadora w USA tow. Paniuszkina list R. Maddena (z dołączoną do niego rezolucję Izby Reprezentantów Kongresu z 18 września 1951 r.), przedstawiającego się jako przedstawiciel Komisji Izby dla tak zwanego zbadania „sprawy katyńskiej”. W swoim liście Madden wyraził życzenie, otrzymania od rządu sowieckiego określonych dowodów, odnoszących się do zabicia jeńców wojennych, polskich oficerów, których zamordowali hitlerowscy przestępcy w lesie Katyńskim w roku 1941.

Z tego powodu 29 lutego Ambasada ZSSR przekazała Departamentowi Stanu USA notę następującej treści:

W załączeniu Ambasada zwraca przekazany przez Departament list Maddena z dołączonym do niego tekstem rezolucji Izby Reprezentantów z 18 września 1951 r. jako naruszające powszechnie przyjęte normy stosunków międzynarodowych i obraźliwe wobec Związku Sowieckiego.

Ambasada przypomina, że:

1) Sprawa zbrodni katyńskiej jeszcze w roku 1944 była rozpatrywana przez oficjalną Komisję i orzeczono, że dokonali jej hitlerowscy przestępcy, co zostało ogłoszone drukiem 26 stycznia 1944 roku;

2) Przeciwko takiemu wnioskowi Komisji rząd USA nie zgłaszał żadnych sprzeciwów w ciągu ośmiu lat, aż do ostatniego czasu.

Z tego powodu ambasada uważa za konieczne podkreślenie, że wskrzeszanie problemu zbrodni katyńskiej w osiem lat po zakończeniu prac oficjalnej komisji może mieć jedynie na celu zohydzenie Związku Sowieckiego i rehabilitację w ten sposób hitlerowskich zbrodniarzy.

W załączeniu wyżej wspomniany Komunikat oficjalnej komisji w sprawie zbrodni katyńskiej.”

Do noty dołączono „Komunikat Komisji Specjalnej do ustalenia i zbadania okoliczności rozstrzelania przez niemieckich najeźdźców faszystowskich w lesie katyńskim jeńców wojennych – oficerów polskich”, podpisany przez przedstawicieli Specjalnej Komisji: akademika N.N. Burdenkę, członków specjalnej Komisji: akademika Aleksego Tołstoja, metropolitę Mikołaja, Akademika W.P. Potiemkina, generała-lejtnanta A.S. Gundurowa i in. To oświadczenie Specjalnej Komisji było opublikowane w prasie sowieckiej 26 stycznia 1944 r.

„Prawda”, 3 marca 1952 r.

(z rosyjskiego przełożył Jacek Trznadel)

[w dalszym ciągu kontynuuje swój wywód Józef Mackiewicz:]

STWIERDZENIE FAŁSZU

Celem wymienionego komunikatu komisji jest uniewinnienie Sowietów z zarzutu popełnienia największej w tej wojnie zbrodni, jaką ze swego ciężaru gatunkowego i jakości jest niewątpliwie zbrodnia katyńska.

Celu zamierzonego komunikat ten nie osiąga, jak to wykażę poniżej, po dokładnej analizie zawartych w komunikacie twierdzeń, przypominając m.in. wiele znanych już czytelnikowi okoliczności.

SKŁAD KOMISJI SOWIECKIEJ

Wstęp Komunikatu zawiera listę osób wchodzących w skład Komisji Specjalnej sowieckiej. Przy omawianiu tego składu należy wspomnieć, że jakkolwiek analogiczna komisja powołana w tej sprawie przez Niemców składała się głównie z profesorów państw pozostających w wasalnej zależności od Niemiec, to wszakże weszli do niej również przedstawiciele nauki państw neutralnych. Poza tym rząd niemiecki nie sprzeciwiał się udziałowi w tej komisji oficjalnej reprezentacji Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, a przeciwnie, zaprosił ją do udziału.

Rząd polski zwrócił się specjalnie do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża z prośbą o zbadanie sprawy mordu katyńskiego.

W ten sposób żadne z państw na świecie, w tej liczbie nawet Niemcy, nie stało na przeszkodzie oddania sprawy wykrytej zbrodni w ręce bezinteresownej, neutralnej komisji Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, cieszącej się wszechświatowym autorytetem. Jedynie tylko rząd sowiecki się temu sprzeciwił. Stanowisko rządu sowieckiego uniemożliwiało Międzynarodowemu Czerwonemu Krzyżowi bezstronne zbadanie sprawy katyńskiej.

Natomiast rząd sowiecki w rok później powołuje komisję własną, w składzie następujących osób:

Burdenko N.N.

Tołstoj Aleksy

Metropolita Mikołaj

Gundurow A.S.

Kolesnikow S.

Potiemkin

Smirnow Nikołaj Nikołajewicz

Mielnikow

Wszystkie wymienione osoby należą do narodowości rosyjskiej i są obywatelami sowieckimi. W skład komisji nie wszedł ani jeden cudzoziemiec i ani jeden Polak.

Ponieważ wszyscy członkowie komisji są obywatelami sowieckimi, orzeczenia jej nie przedstawiają wartości obiektywnej, ani żadnej gwarancji bezstronnego wypowiedzenia, gdyż brak możliwości wypowiadania swobodnego własnego sądu przez obywateli sowieckich jest notorycznie znany.

FAŁSZYWA LICZBA ZABITYCH

Komunikat sowiecki głosi na wstępie:

„Ogólna liczba zwłok wedle obliczeń biegłych sądowo-lekarskich sięga 11.000.”

Jest to nieprawda. Albowiem ogólna liczba zwłok znalezionych w Katyniu nie przekracza 4.300.

Fałszywą liczbę zabitych podali przede wszystkim Niemcy. Zapewne posiadali informacje o tym, że Rząd Polski i polskie władze wojskowe czynią starania w Sowietach, nie mogąc doszukać się brakujących 15 tysięcy jeńców, w tym około 9 tysięcy oficerów. Odnalazłszy tedy groby katyńskie, Niemcy, w przekonaniu, że wszyscy brakujący oficerowie zostali tu zgładzeni, jeszcze przed wydobycie zwłok, oceniając „na oko” z otwartych już dołów, ogłosili liczbę 10.000, następnie zaś podawali ją jako wahającą się pomiędzy 10.000 i 12.000.

Ponieważ Niemcy publikowali swe rewelacje dla własnych celów politycznych i propagandy antysowieckiej, leżało oczywiście w ich interesie podawanie jak największej ilości zabitych.

Niemcy zakroili swą propagandę na tak dużą skalę, że następnie wycofanie się na połowę i do 1/3 tej liczby zabitych, którą podali pierwotnie, mogłoby grozić poderwaniem zaufania do tej propagandy. Dlatego też zapewne postanowili zataić prawdziwą liczbę znalezionych zwłok i liczba ta dotychczas nie została nigdzie opublikowana. [34]

Rząd zaś sowiecki nie mógł wiedzieć, że podziemne władze polskie w kraju posiadają już prawdziwą liczbę [zwłok] znalezionych w Katyniu. [35] Ogłaszając przeto liczbę 10.000 we własnej wersji, nie liczył się, że może być w tym punkcie zdezawuowany. Poza tym wersja niemiecka szła mu na rękę oczywiście, umiejscowiając w Katyniu mniej więcej wszystkich brakujących jeńców polskich. Gdyby nawet uznać, że „Katyń” zrobili Niemcy, ale podać prawdziwą liczbę ofiar, powstałoby pytanie, co się stało z resztą jeńców, w Katyniu nie znalezionych? Na to kompromitujące pytanie znowuż musiała być dawana odpowiedź przez rząd sowiecki. I oto dla uniknięcia właśnie tej odpowiedzi, komisja sowiecka podała fałszywą liczbę: 11.000.

LAS KATYŃSKI

Pod tym tytułem komunikat oświadcza:

Ludność okoliczna pasała bydło w lesie katyńskim i zbierała tam dla siebie opał. Żadnych zakazów ani ograniczenia wstępu do lasu katyńskiego nie było. Taki stan rzeczy w lesie katyńskim trwał aż do wojny.

Redakcja tych ustępów obliczona jest wyraźnie na czytelnika nie zorientowanego w topografii Katynia. „Las katyński” przyjęty został popularnie jako określenie miejsca zbrodni. Jest jednak pojęciem rozciągłym, ponieważ Katyń obejmuje rozległe grunta i nie w jednym miejscu, ale w wielu zalesione. A zatem „lasem katyńskim” można nazwać zarówno „Kozie Góry” czyli miejsce właściwej zbrodni, jak też inne tereny. Komunikat sowiecki w dalszym ciągu nie unika nazwy „Kozie Góry”, przeciwnie, używa ją często. Nie pisze jednak, że „na... „Kozich Górach” ludność okoliczna pasała bydło” itd., ale w „lesie Katyńskim”, co mogło niewątpliwie odpowiadać prawdzie, nie zmieniając w niczym znanego faktu, że na teren miejsca zbrodni nikt spośród ludności wstępu nie miał. Tym bardziej, że miejsce to, właściwe „Kozie Góry” wokół Domu Wypoczynkowego funkcjonariuszów NKWD, było stałym miejscem kaźni, jak to stwierdziła okoliczna ludność i wykazały wykopane w roku 1943 liczne zwłoki ludzkie w różnych stadiach rozkładu, a sądząc ze szczątków ubrań, obywateli sowieckich.

„JEŃCY WOJENNI POLSCY W OKOLICY SMOLEŃSKA”

Pod tym tytułem komunikat sowiecki głosi, co następuje:

Komisja Specjalna stwierdziła, że przed zajęciem Smoleńska przez niemieckich okupantów w zachodnich rejonach obwodu jeńcy wojenni Polacy, oficerowie i żołnierze pracowali przy budowie i naprawie szos. Jeńcy wojenni Polacy byli rozmieszczeni w trzech obozach specjalnych, zwanych: obóz Nr 1-ON, Nr 2-ON, Nr 3-ON, w odległości 25 do 45 kilometrów na zachód od Smoleńska. Zeznania świadków i dokumenty stwierdzają, że po rozpoczęciu się działań wojennych, wskutek wytworzonej sytuacji, obozów nie można było we właściwym czasie ewakuować i wszyscy jeńcy wojenni Polacy, jak również część straży i pracowników obozów wpadli do niewoli niemieckiej.

Oświadczenie to jest oczywistym kłamstwem, gdyż zabici w Katyniu oficerowie w żadnych obozach w okolicy Smoleńska osadzeni nie byli.

Charakterystyczne jest, że komunikat sowiecki podaje numery rzekomych obozów i ich odległość od Smoleńska (od 25 do 45 km), nie wymienia jednocześnie nazw miejscowości, w których miały się one znajdować. Nie podaje też, kiedy te obozy powstały, ewentualnie w jakim czasie mieli być przewiezieni do nich jeńcy. Nie tłumaczy też, dlaczego wymienione obozy miały nosić miano „specjalnych” i na czym mianowicie ta ich „specjalność” polegała.

Oświadczenie to stoi dalej w jaskrawej, krzyczącej wprost sprzeczności z faktem całego szeregu rozmów, które odbyli na temat zaginionych oficerów polskich z najwyższymi czynnikami sowieckimi generałowie Sikorski i Anders, ambasador Kot i rtm. Czapski. Wyczerpujący materiał znajduje się w rękach rządu polskiego na emigracji, jak również znany jest oficjalnym czynnikom brytyjskim.

Wynika z niego między innymi, że ani Stalin, ani najwyżsi przedstawiciele władzy, NKWD, kierownictwa obozów i itd. – aż do ogłoszenia przez Niemców rewelacji katyńskiej ani jednym słowem nie wspomnieli o obozach jeńców polskich pod Smoleńskiem, mimo iż poszukiwania przeprowadzone przez nich dotyczyć mogły całej przestrzeni Związku Sowieckiego, wiążąc tak odległe miejscowości, jak od Ziemi Franciszka Józefa do granic Mandżurii.

Nie może być zatem w żadnym wypadku prawdą zeznanie niejakiego majora NKGB, Wietosznikowa, komendanta obozu Nr 1-ON, o czym głosi dalej komunikat sowiecki, że zwracał się do naczelnika ruchu smoleńskiej kolei Iwanowa, z prośbą o wagony dla wywiezienia jeńców, ani też prawdą zeznanie Iwanowa, że Wietosznikow takiego zgłoszenia dokonał. Znajomość stosunków sowieckich w ogóle, a zwłaszcza w zakresie działania Komisariatu Bezpieczeństwa NKGB i Komisariatu Spraw Wewnętrznych NKWD, wyklucza wszelką możliwość, ażeby w okolicach niedalekiego od Moskwy Smoleńska znajdować się mogło 11.000 (jak to twierdzi wersja sowiecka) jeńców oficerów i żeby faktu tego nie dało się ustalić w ciągu paru lat, mimo rzekomo najusilniejszych starań i poszukiwań, przeprowadzonych przez osoby takie, jak Stalin, Mołotow, Wyszynski, gen. NKWD Rajchman, komendant wszystkich obozów (Gułagu) Nasiedkin i inni – podczas gdy wiedział o tym naczelnik ruchu smoleńskiego odcinka Iwanow i major NKGB, Wietosznikow. W dodatku Wietosznikow cofnąć się miał przed okupacja niemiecką w głąb Rosji, co wynika z jego własnych słów, a więc nie stracił kontaktu ze swymi przełożonymi. Miał on też rzekomo usiłować skomunikować się z Moskwą ze Smoleńska, co mu się nie udało, ale po wycofaniu się z miasta zajętego przez Niemców, leżało w jego obowiązkach zameldować o losie obozu jeńców władzom przełożonym, co też by niewątpliwie wykonał, gdyby ten obóz istniał naprawdę, a Wietosznikow był jego komendantem. W takim wypadku wspomniane władze sowieckie już w lipcu 1941 musiałyby posiadać dokładną relację.

Dodać należy nawiasem, że na tym tle wydaje się być rzeczą specjalnie nieprawdopodobną, aby te same władze sowieckie, które w przeciągu wspomnianych lat nie mogły odnaleźć miejsca pobytu 15 tysięcy jeńców polskich – już na drugi dzień po ogłoszeniu przez radio rewelacji niemieckich, mianowicie w komunikatach „Sowinfbiuro” z dnia 15 i 17 kwietnia 1943 r., nie tylko zdolne były poinformować cały świat o istnieniu rzekomych obozów pod Smoleńskiem, ale nawet udzielić szczegółowych informacji tyczących losu tych jeńców. Komunikaty te poinformowały mianowicie, że obozy zostały zajęte przez Niemców, że jeńcy zostali przez nich rozstrzelani, że sfałszowano dokumenty przy nich znalezione i itp. szczegóły, wszystkie pochodzące z terenu okupowanego przez Niemców.

Można by przypuszczać, że chodziło tu zaledwie o przypuszczenia. Fakt jednak, że wszystkie te przypuszczenia zostały następnie w sposób iście cudowny potwierdzone w późniejszym brzmieniu komunikatu Komisji sowieckiej, nasuwa podejrzenie, iż zarówno komunikaty sowieckie z dni 15 i 17 kwietnia 1943 roku, jak komunikat Komisji z 1944 r., o istnieniu obozów pod Smoleńskiem, zredagowane zostały przez jedno i to samo źródło, a treść ich przesądzona, zanim jeszcze Komisja sowiecka do Katynia zjechała.

DLACZEGO WYŁADOWYWANO JEŃCÓW

W GNIEZDOWIE?

Ale dalszy szereg okoliczności podważa twierdzenie o istnieniu obozów, rzekomo zorganizowanych przez władze sowieckie wiosną 1940 r. dla jeńców polskich pod Smoleńskiem. Jedną z takich okoliczności jest fakt wyładowania jeńców na stacji Gniezdowo.

Skoro bowiem obozy położone być miały na zachód od Smoleńska w odległości 25 do 45 km, wydaje się rzeczą nieprawdopodobną, aby stacją wyładunkową dla tych obozów miało być Gniezdowo, położone zaledwie o 12 km od Smoleńska, na tej samej linii, przy której są rozmieszczone dosyć gęsto inne stacje, równie dogodne do wyładunku jak Gniezdowo. Nie istniała tedy logiczna racja, aby jeńców wozić samochodami od 12 do 32 km, skoro można było skrócić tę drogę o wiele, wyładowując o 2-3 stacje położone dalej na zachód. Tak by też niewątpliwie uczyniono, gdyby jeńców wożono ze stacji do obozów, a nie wprost z Gniezdowa do położonego o trzy kilometry lasku katyńskiego na stracenie.

SPRAWA EWAKUACJI RZEKOMYCH OBOZÓW

Powracając jednak do zeznań mjr Wietosznikowa na temat jego rzekomych starań ewakuowania obozów, nasuwa się przede wszystkim kompletny brak analogii z powszechnie przyjętą i szeroko w Sowietach praktykowaną metodą ewakuowania więźniów, która zilustrowana została obszernie w rozdziale VII, a rzekomą niemożnością ewakuacji jeńców polskich z rzekomych obozów pod Smoleńskiem. Ten brak analogii czy po prostu sprzeczność, podkreśla tym bardziej ówczesna sytuacja na froncie.

Wojenny komunikat sowiecki z dnia 16 lipca 1941 r. stwierdza:

Koło Witebska usiłowania nieprzyjacielskie, by penetrować teren na wschód, spełzły na niczym.

Należy zaś pamiętać, że według wersji sowieckiej trzy „specjalne” obozy jeńców polskich miały się znajdować o 25-45 km na zachód od Smoleńska, to znaczy 80-100 km na wschód od Witebska...

Ale jeszcze dnia 28 lipca 1941 r. komunikat sowiecki stwierdza:

Smoleńsk nadal utrzymywany.

Teraz powstaje pytanie: kiedy mjr Wietosznikow miał się zwracać z prośbą o wagony do świadka Iwanowa? Komunikat komisji sowieckiej wprawdzie nie podaje dokładnej daty, ale podaje ją natomiast specjalny wysłannik moskiewskiej „Wolnej Polski”, Jerzy Borejsza w swej korespondencji pod tytułem: Śladami zbrodni:

Dnia 12 lipca 1941 r. zwracał się doń (do Iwanowa) naczelnik jednego z obozów, z prośbą o danie wagonów.

A więc: 12 lipca. Tymczasem z przedstawienia sytuacji na tym odcinku frontu wynika jasno, że nie tylko 12 lipca, ale jeszcze 13 i 14, a prawdopodobnie i 15 lipca, obozy „specjalne” można było ewakuować, a jeżeli nie pociągami, to marszem pieszym, bez żadnych trudności. Obozy te mogły zupełnie łatwo w ciągu jednego dnia osiągnąć Smoleńsk, po czym miałyby dość czasu na dalszą, choćby bardzo wolną ewakuację w kierunku Moskwy, pod osłoną wojsk toczących bitwę o Smoleńsk.

Z przykładów, które zacytowane są w rozdziale VII, wynika że ewakuacja więzień z innych miejscowości odbywała się w znacznie nieraz trudniejszych warunkach i okolicznościach...

WSZELKA KORESPONDENCJA USTAŁA...

Poza tym fakt, że jeńcy polscy zgładzeni zostali już na wiosnę roku 1940, a nie jesienią 1941, że zatem nie mogli być widziani przy robotach szosowych pod Smoleńskiem jeszcze w lipcu i później roku 1941 przez wymienionych w komunikacie świadków – wskazuje okoliczność, że rodziny tych oficerów, którzy pierwotnie siedzieli w obozie w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie i których zabrano z tych obozów wiosną 1940 roku, przestały otrzymywać odtąd wszelkie od nich wiadomości. Natomiast otrzymały liczne listy, zwrócone przez pocztę sowiecką, z nadrukiem: RETOUR-PARTI.

Rotmistrz Czapski (patrz: Wspomnienia Starobielskie) stwierdza, że garstka jeńców polskich, która pozostała przy życiu i przewieziona została do obozu w Griazowcu, otrzymywała listy z kraju, w których osoby zainteresowane wypytywały się gorączkowo o los tych oficerów, z którymi przed wiosną roku 1940 jeszcze utrzymywały korespondencję, a która teraz ustała całkowicie.

To samo stwierdzają osoby z Polski. Rodziny tych jeńców nie otrzymały żadnych od nich listów po maju 1940 roku.

Gdyby zaś wymienieni oficerowie znajdowali się przy życiu, to aż do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej nie istniała żadna przeszkoda w utrzymywaniu podobnej jak dawniej korespondencji, chyba wyraźny zakaz ze strony władz sowieckich. Ale o zakazie takim nie wspominają żadne źródła sowieckie, ani komunikat Komisji Specjalnej. Wręcz przeciwnie, komunikat sowiecki twierdzi, że przy zwłokach znaleziono rzekomo listy z datą o wiele późniejszą niż kwiecień 1940. Fakt ten jest znamienny. Z jednej strony dlatego, że najbardziej autorytatywne źródło stwierdza, iż zakazu korespondencji nie było, z drugiej zaś stoi to w oczywistej sprzeczności z faktem, że korespondencja ustała. Powstaje więc pytanie, skąd w takim razie Komisja sowiecka doszła do posiadania listów wymienionych w punktach 1), 2), i 3) rubryki Dokumenty znalezione przy zwłokach? W sposób bardzo prosty. Listy wymienione w punkcie 1) i 2) są to przesyłki wysłane z Polski. Poczta skierowała je zapewne do NKWD i tu zostały zatrzymane. Również autentyczny może być list Stanisława Kuczyńskiego, napisany 20 czerwca 1941 roku, a nie wysłany. Jak wiadomo bowiem, rtm. S. Kuczyński nigdy nie był w Kozielsku. Był w Starobielsku, ale zabrano [go] stamtąd już w grudniu 1939 r., [i] nikt go więcej potem nie widział. Zapewne osadzony został w więzieniu śledczym, a następnie stracony indywidualnie. Wszystkie jego rzeczy, a więc i nie wysłany list, znalazły się również w posiadaniu NKWD. Stąd łatwo było, przy metodach stosowanych przez tę instytucję, przewieźć te trzy listy do Katynia i podsunąć je zwłokom, albo... po prostu tylko zacytować.

Ale o tym, że wszelka korespondencja ustała, potwierdza jeszcze okoliczność następująca.

Zdrowy rozsądek wskazuje, że Niemcy po prostu nie ważyliby się na „prowokację” (o której mówi komunikat sowiecki) i rozgłaszanie, że jeńcy zamordowani zostali wiosną roku 1940, gdyby istniała obawa, że wiele tysięcy rodzin tych jeńców posiada od nich listy z datą późniejszą niż wiosna roku 1940! Albowiem rodziny te byłyby świadkami, zaś listy przez nich posiadane stałyby się dowodami tak dalece kompromitującymi twierdzenia niemieckie, iż propaganda przez nich rozpętana w r. 1943, obróciłaby się przeciwko nim samym. Można by wprawdzie założyć przypuszczenie, że Niemcy potrafiliby na terenie przez nich okupowanym zmusić do milczenia rodziny jeńców, ze względu jednak na ich znaczną ilość (około 15 tysięcy rodzin jeńców) byłaby to procedura wielce utrudniona i ryzykująca możliwością, że niektóre spośród osób zainteresowanych wyemigrowały lub zostały deportowane do Rosji jeszcze przed okupacją niemiecką, że inne zbiegną zagranicę lub w inny sposób doprowadzą do ujawnienia fałszu, ogłaszając rewelację w postaci listów późniejszych niż maj roku 1940!

„LICZNE OBŁAWY NA JEŃCÓW POLSKICH”

Komunikat sowiecki zawiera między innymi ustęp następujący:

Obecność jeńców wojennych Polaków jesienią 1941 r. w okolicy Smoleńska potwierdza również fakt przeprowadzenia przez Niemców licznych obław na jeńców wojennych, którzy uciekli z obozu.

W dalszym ciągu przytacza zeznania rzekomych "świadków" o obławach, które przybrały charakter masowy specjalnie w poszukiwaniu jeńców Polaków. Wynikałoby z tego, że wielu jeńców Polaków uciekło z obozów, które pozostawili bolszewicy, a przejęli Niemcy. Jak wiadomo, w tym okresie teren zaplecza frontu niemieckiego nie był przez Niemców dostatecznie opanowany i kontrolowany. Szerzyła się partyzantka. Całe rejony były przez nią zajęte. Obszerne lasy dawały dobre schronienia.

O sytuacji na zapleczu niemieckim w rejonie Smoleńska w ten sposób pisze urzędowy organ sowiecki „Izwiestija”:

Pomimo tego, że lepsi synowie Smoleńszczyzny poszli w szeregi Armii Czerwonej, wiele tysięcy dzielnych patriotów-partyzantów porwało za broń na wezwanie towarzysza Stalina, by gromić pułki niemieckie bez pardonu. Partyzanci śledzili za wrogiem dniem i nocą; bili Niemców we wsi w miastach, niszczyli ich u przepraw rzecznych, rozprawiali się z nimi na drogach leśnych, dokonywali śmiałych, heroicznych napadów na tyłach wroga, wysadzali mosty i składy.

A po wkroczeniu Armii Czerwonej:

... ludzie wyszli z lasów, jam, ziemianek...

M. Isakowskij: Na Smoleńszczyźnie. „Izwiestija” Nr 224, z 22.IX.1945)

Trudno więc przypuścić, aby obracając się w tak łatwym do ucieczki terenie, żadnemu oficerowi polskiemu z liczby tych, którzy rzekomo uciekli z rzekomych obozów, nie mogło się udać przedostać do kraju, do innych rejonów, wreszcie przez front do Rosji i następnie do armii formowanej tam przez generała Andersa. Tymczasem ani jeden wypadek taki nie jest znany. Nie istnieje ani jeden oficer polski na świecie, który mógłby zeznać: „Byłem latem roku 1941 w obozie jenieckim pod Smoleńskiem i zostałem zagarnięty przez Niemców”.

Nieprawdę oczywistą, zawartą w Komunikacie sowieckim, przygważdża Iwan Kriwoziercew, który stwierdza, że żadnych obław na jesieni roku 1941 Niemcy nie organizowali w ogóle, a na Polaków w szczególe, których tam nigdy nikt nie widział i widzieć nie mógł, bo ich tam nie było.

ŚWIADKOWIE SOWIECCY

Inaczej przedstawia sprawę Komunikat sowiecki. Z treści jego wynika, że nie jeden tylko Wietosznikow i Iwanow, ale bardzo liczni świadkowie widzieli jeńców polskich, o czym wspomniał już wyżej, a czego potwierdzenie znajdujemy w dalszym ciągu Komunikatu Komisji sowieckiej. Czytamy w nim mianowicie:

Obecność jeńców wojennych Polaków w obozach obwodu Smoleńskiego potwierdzają zeznania licznych świadków, którzy widzieli tych Polaków w pobliżu Smoleńska podczas pierwszych miesięcy okupacji do września 1941 roku włącznie.

Dalej zaś [następują] zeznania niejakiej Saszniewej, która widziała jeńców polskich, pracujących na szosach w ciągu 1940-1941 roku, a następnie, w następnych rozdziałach, jeszcze kilku świadków na ten temat. Całą zaś sprawę Komunikat ujmuje w tym duchu, jakby fakt istnienia obozów jeńców polskich i ich pracy na szosie był notorycznie znany i powszechnie wiadomy. Fakt ten jeszcze bardziej pogłębia sprzeczność z oświadczeniami dostojników sowieckich (patrz wyżej) i wykazuje całą absurdalność twierdzeń Komisji sowieckiej, jak również dowodzi, że wymienione w charakterze świadków osoby powiedziały nieprawdę.

Na temat „świadków” w Sowietach, zeznających w sprawach państwowych, należy powiedzieć to samo, cośmy już powiedzieli o członkach Komisji, a mianowicie że brak wolności w wypowiadaniu własnego sądu przez obywateli sowieckich jest notorycznie znany. Pod tym względem reżim sowiecki jest jedynym w swoim rodzaju i wyklucza wszelką możliwość, aby człowiek pozostający w zasięgu jego władzy mógł złożyć jakiekolwiek oświadczenie niezgodne z wymogami ich władzy. Ogromna ilość środków i sposobów, jakie się w tym względzie stosuje wobec obywateli sowieckich, nie może być oczywiście przedmiotem rozważań niniejszych (patrz załącznik Nr 16). Iwan Kriwoziercew przytacza charakterystyczne szczegóły, świadczące, że władze sowieckie jeszcze przed ponownym zajęciem Smoleńska przygotowały się do odpowiedniego „obrabianie” świadków katyńskich i dlatego rozwinęły akcję za ich pozostawieniem na miejscu, celem dostania w swe ręce. Niewątpliwie też głuchota Kisielewa i jego złamana ręka powstały w tym pierwszym okresie po wkroczeniu władz NKWD. Poza wszystkim należy dodać jeszcze, że świadkowie figurujący w komunikacie komisji sowieckiej są w znacznym stopniu tymi samymi świadkami, [36] którzy wobec komisji niemieckiej i międzynarodowej komisji lekarskiej, jak też wobec licznych innych osób zwiedzających groby w Katyniu, zeznali coś wręcz odwrotnego.

SIERPIEŃ-WRZESIEŃ CZY WRZESIEŃ-GRUDZIEŃ

Kto jednak uważnie przestudiował komunikat sowiecki, dojść mógł do wniosku, że i sama „Komisja Specjalna” odniosła się do zeznań wymienionych w jej komunikacie świadków z dużym lekceważeniem, bądź też nie dała im wiary. A oto dlaczego.

Świadek Fatkow zeznał, że obławy na jeńców polskich, urządzone przez Niemców, ustały całkowicie po wrześniu...

Świadek Aleksiejewa stwierdza, że Niemcy dokonywali egzekucji w końcu sierpnia...

Świadkowie, taż sama Aleksiejewa i koleżanki jej, Michajłowa i Konachowskaja, na których to zeznaniach opiera się cała wersja o tajemniczym „Sztabie 537 Batalionu Roboczego”, stwierdziły wspólnie i zeznały, że jeńcy polscy rozstrzelani zostali w miesiącach sierpniu-wrześniu,

Świadek, astronom Bazilewskij, opowiada o swej rozmowie z niejakim Mienszaginem, odbytej na początku września, a następnie, „w jakieś dwa tygodnie po wyżej opisanej rozmowie”, Mienszagin powiedział: „Z nimi[to znaczy z Polakami] zrobiono już koniec”. Wynika zatem z tego, że już około 15 września wszyscy jeńcy polscy mieli być rzekomo rozstrzelani. Ale należy wziąć pod uwagę, że komunikat sowiecki upiera się przy cyfrze 11.000 jeńców rozstrzelanych w Katyniu i powołuje się na zeznania innych świadków, którzy stwierdzają, że jeńców tych sprowadzano do Kozich Gór „w niewielkich grupkach po 20-30 osób”. Zarówno z ogólnej ilości jeńców, jak powolnego tempa ich rozstrzeliwania, należy wnioskować, że większość [37] ich rozstrzelano w każdym razie przed 15 września i w każdym razie również w sierpniu. I oto mimo wszystkich tych zeznań świadków, bardzo wyraźnych i jednoznacznych, komunikat komisji sowieckiej, w sposób wysoce lekceważący przechodzi nad nimi do porządku dziennego i stwierdza w orzeczeniu:

...rozstrzelanie to nastąpiło w okresie około 2 lat temu, to znaczy w miesiącach między wrześniem a grudniem.

Sprzeczność tego orzeczenia z zeznaniem świadków pogłębia jeszcze bardziej fakt, że niektórzy z nich wyraźnie stwierdzili, iż rozstrzelania dokonane zostały w sierpniu (o którym orzeczenie nie wspomina wcale), natomiast żaden z liczby stu nie wskazał na październik, listopad lub zgoła grudzień...

Ale sprzeczność tego orzeczenia wydaje się jednocześnie tajemniczą, jeżeli się zważy, że ani tekst komunikatu, ani orzeczenie biegłych, w najmniejszym stopniu nie tłumaczy i nie wyjaśnia, dlaczego właśnie te trzy miesiące, o których nie wspomina żaden z świadków, należy uważać za możliwy termin rozstrzelania jeńców polskich... Natomiast wyklucza miesiąc sierpień!

Pozorna ta zagadka nie jest jednak trudna do rozwiązania, jeżeli się przywoła na pamięć znane dosyć powszechnie fakty.

Mianowicie wersja sowiecka, od początkowych swoich komunikatów radiowych począwszy, upierała się przy terminie sierpień-wrzesień 1941 roku, kiedy to rzekomo Niemcy mieli rozstrzelać jeńców polskich. Ponieważ należy wnioskować, że komunikat komisji przygotowany był zawczasu, zanim Komisja ta zjechała do Katynia, i zeznania „świadków” wyreżyserowane z góry, więc też i termin sierpień-wrzesień utrzymany był w całej rozciągłości.

Zaszła jednak okoliczność nieprzewidziana: oto dziennikarze zagraniczni, którym zezwolono asystować w okresie pobytu komisji w Katyniu, zwrócili uwagę, że zwłoki poubierane są w ciepłą, zimową odzież. Stwierdzenie tego faktu i pytania skierowane na ten temat do członków komisji wywołały duże zamieszanie wśród obecnych Rosjan. Wiadomym jest bowiem, że odzież taką nosić jeszcze można w okolicach Smoleńska w ciągu kwietnia, gdy tam przeciętnie biorąc jest zimno, co by raczej potwierdzało wersję niemiecką o terminie mordu, natomiast odzieży zimowej nikt nie nosi pod Smoleńskiem w sierpniu, gdy jest tam ciepło, a nawet gorąco!

Początkowo usiłowano tłumaczyć korespondentowi, że klimat pod Smoleńskiem jest nader zmienny... Gdy wersja ta przyjęta została sceptycznym milczeniem, uratowano sytuację w ten sposób, że w orzeczeniu biegłych usunięto miesiąc sierpień, a zastąpiono go miesiącami późnej jesieni i grudnia. Najoczywiściej jednak nie podobna już było zmienić w ostatniej chwili tekstu zeznań świadków, których autentyczność podważona została w ten sposób przez samą komisję sowiecką!

SPRAWA DOKUMENTÓW

Wszystkie jednak przytoczone powyżej argumenty stanowią jedynie o ubocznych okolicznościach obciążających stronę sowiecką zarzutem popełnienia zbrodni mordu katyńskiego.

Czy istnieje jednak okoliczność wskazująca bezpośrednio na sprawców czynu?

Badanie morderstwa katyńskiego nie jest poszukiwaniem bezwzględnie nieznanych sprawców. Najbardziej obiektywny sędzia czy obserwator nie znajduje się w pozycji detektywa, który nie wie nic i zaczyna od podejrzewania każdego. Takie bowiem masowe morderstwo mogło być dokonane tylko przez wielki aparat, dysponujący środkami wielkimi, aparat, który w ten czy inny sposób dostał kilka tysięcy zamordowanych ofiar pod swoją władzę, jednym słowem organizacja państwowa.

A zatem sprawcą mordu jest państwo, które w chwili jego popełnienia sprawowało władzę na tym terenie. Mówiąc inaczej: termin dokonania zbrodni wskazuje nam jednocześnie sprawcę.

Zbrodnia została wykryta. Kto jest sprawcą zbrodni? Na to pytanie odpowie automatycznie termin zbrodni.

A cóż się okazało na miejscu zbrodni? Oto że dla ustalenia tego terminu nie konieczne jest przyznanie [się] przestępcy, ani zeznania bezpośrednich świadków zbrodni, ani nawet ekspertyza lekarska i szereg innych okoliczności.

Zamordowani mieli przy sobie świadectwo swego personalnego życia, ograniczonego czasem, w postaci dokumentów, listów, kwitów, pamiętników i itp. przedmiotów, a przede wszystkim gazet, gazet z wyraźnie określonym terminem... Każdy człowiek nosi przy sobie zazwyczaj takie dowody, które posiadają swój wyraz i łączne z nim życie, a więc jego początek i koniec. O ile jednak w odniesieniu do jednostki, dokumenty takie mogą mieć charakter poszlaki zaledwie, przy ustalaniu terminu śmierci człowieka o tyle w odniesieniu do masy ludzi, do przeszło czterech tysięcy, nabierają cech dowodu, w chwili gdy ich masowa obecność jest absolutnie oczywista.

A więc życie tysięcy ofiar katyńskiego mordu, odczytane z dokumentów przy nich znalezionych, wyraźnie, w sposób nie budzący najmniejszej wątpliwości, w sposób zupełnie dla zdrowego sensu oczywisty urywa się i nie sięga poza maj 1940.

A w maju roku 1940 władzę na terenie Katynia sprawowało państwo sowieckie.

Można się uciekać do formuł prawniczych i dyskutować na temat dowodów bezpośrednich i pośrednich, pozytywnych i negatywnych, tym niemniej fakt pozostanie faktem, że ujmując rzecz życiowo i uczciwie, gwałtowne urwanie się korespondencji i ta ogromna ilość gazet, z daty: wiosna r. 1940, znalezionych przy trupach, z jednej strony, a brak jakichkolwiek dokumentów z datą późniejszą, w tej liczbie i gazet, w ciągu półtora następnego roku obfitującego w doniosłe wypadki, z drugiej strony, stanowi dowód niezbity.

Jakże się wobec tego niezbitego dowodu zachowuje państwo sowieckie? Zasłania się Komunikatem Komisji Specjalnej, który usiłuje te wszystkie dowody nie tyle obalić, ile niejako je przeskoczyć. W tym celu konstruuje nową legendę o sfałszowanych dokumentach, traktując ją jednocześnie w sposób możliwie lakoniczny. Komunikat sowiecki głosi:

Obok poszukiwań „świadków” przystąpili Niemcy do odpowiedniej obróbki mogił w lesie katyńskim: do usunięcia z odzieży zamordowanych przez nich jeńców wojennych Polaków wszelkich dokumentów, oznaczonych dniami późniejszymi niż kwiecień 1940 roku, to znaczy po terminie, w którym zgodnie z niemiecką wersją prowokacyjną Polacy zostali rozstrzelani przez bolszewików; do usunięcia wszelkich dowodów rzeczowych, które mogły tę prowokacyjną wersję obalić.

Dochodzenie przeprowadzone przez Komisję Specjalną wykazało, że w tym celu Niemcy posługiwali się jeńcami Rosjanami w liczbie 500 osób, specjalnie dobranymi z obozu jeńców wojennych nr 126.

GDZIE SĄ GROBY TYCH 500 JEŃCÓW?

Następnie Komunikat narzuca twierdzenie, że wszyscy ci jeńcy sowieccy, którzy zajęci byli przy wydobywaniu zwłok, wyciąganiu im dokumentów, wsadzaniu nowych i itp. zostali przez Niemców rozstrzelani. Gdzie? O tym komunikat sowiecki milczy. W takim razie gdzie zostali zakopani? Też nie wiadomo. Mimo iż byłby to ważny przyczynek do wyświetlenia sprawy w myśl wersji sowieckiej, mimo iż władze sowieckie panują w terenie i posiadają w swym rozporządzeniu doskonały aparat wywiadowczy, nie są w stanie ustalić, gdzie zostało zakopanych 500 żołnierzy sowieckich!

Nasuwa to przekonanie, iż cała historia z tymi 500 jeńcami bolszewickimi jest zwykłym wymysłem. [38]

Komunikat przytacza szereg świadków, którzy stwierdzają, że 500 jeńców było zabranych z obozu nr 126, ale nie podają celu, w jakim ich zabrano, co robili ci jeńcy, co się z nimi stało? Jeńcy oczywiście zabrani być mogli z obozu nr 126, ale gdzież jest świadectwo, że zatrudnieni zostali przy odkopywaniu trupów, fałszowaniu przez Niemców dokumentów, a następnie rozstrzelani?

JEDYNY ŚWIADEK MOSKOWSKAJA

Otóż cała konstrukcja, dotycząca najważniejszej części okoliczności mającej przekonać cały świat o niewinności sowieckiej, opiera się na jednym, jedynym świadku, niejakiej Moskowskiej. Komunikat sowiecki podaje:

Dokąd w rzeczywistości skierowano 500 radzieckich jeńców wojennych z obozu nr 126 wynika z zeznań świadka Moskowskiej.

Obywatelka Moskowskaja Aleksandra Michajłowna, która mieszkała na przedmieściu miasta Smoleńska i w okresie okupacji pracowała w kuchni jednego z oddziałów wojskowych, złożyła 5 października 1943 roku podanie do Nadzwyczajnej Komisji Państwowej do ustalenia i zbadania zbrodni okupantów niemieckich, w którym to podaniu prosiła o przesłuchanie jej, gdyż ma do złożenia ważne zeznanie.

Komunikat sowiecki nie podaje bliższych danych personalnych świadka, jej adresu, kontentując się określeniem, że mieszkała na „przedmieściu Smoleńska”. Ten lakoniczny sposób potraktowania osoby głównego świadka przez Komisję sowiecką już budzi niejakie podejrzenia.

ZEZNAWAŁ W MARCU, CO BYŁO W KWIETNIU...

W dalszym jednak ciągu po zapoznaniu się z treścią zeznań Moskowskiej, dowiadujemy się, że ona sama osobiście nic nie wiedziała, a jedynie ma do powtórzenia, co mówił jej niejaki Jegorow, który w końcu przepadł bez wieści.

Ten ustęp komunikatu zasługuje na specjalną uwagę. Brzmi, jak następuje:

Wezwana przez Komisję Specjalną [Moskowskaja] opowiedziała, że w marcu 1943 roku przed pójściem do pracy weszła po drzewo do swojej szopy, znajdującej się na podwórzu nad brzegiem Dniepru, i zastała w tej szopie nieznajomego człowieka, który okazał się rosyjskim jeńcem wojennym.

„... z rozmowy z nim dowiedziałam się rzeczy następującej: nazwisko Jegorow Mikołaj, leningradczyk. Od końca roku 1941 trzymany był przez cały czas w niemieckim obozie jeńców wojennych nr 126 w Smoleńsku. Na początku marca 1943 roku został on z partią jeńców wojennych, liczącą kilkaset osób, wysłany z obozu do lasu katyńskiego. Tam kazano im, w tej liczbie również Jegorowowi, rozkopywać mogiły, w których znajdowały się trupy w mundurach polskich oficerów, wyciągać te trupy z dołów i wyjmować z ich kieszeni dokumenty, listy, fotografie i wszystkie inne rzeczy...

Rzeczy, dokumenty i listy, wyjmowane z odzieży, która była na trupach, przeglądali oficerowie niemieccy. Potem oficerowie kazali jeńcom część papierów wkładać z powrotem do kieszeni trupów, pozostałe zaś rzucali na stos wyjętych w ten sposób rzeczy i dokumentów, które potem palono.

Prócz tego Niemcy kazali wkładać do kieszeni trupów oficerów polskich jakieś papiery, które wyciągali z przywiezionych ze sobą skrzynek czy waliz (dokładnie nie pamiętam). Wszyscy jeńcy wojenni przebywali na terenie lasu katyńskiego w strasznych warunkach pod gołym niebem i pod wzmocnioną strażą...

Na początku kwietnia 1943 roku wszystkie roboty przewidziane przez Niemców zostały jak widać zakończone, przez trzy dni bowiem nikogo z jeńców nie zmuszano do pracy... Nagle wśród nocy wszystkich ich bez wyjątku zbudzono i dokądś poprowadzono...”

W dalszym ciągu Moskowskaja powtarza opowiadanie Jegorowa o rozstrzeliwaniu jeńców sowieckich, o tym jak jemu osobiście udało się uciec.

Moskowskaja zakańcza swe zeznanie: że następnego wieczoru, gdy wróciła do domu, dowiedziała się, że przechowywany przez nią Jegorow został ujęty przez Niemców i zginął bez śladu.

Ten ustęp komunikatu zasługuje na specjalną uwagę ze względu na zestawienie dat. Zawiera bowiem zdanie, na stronicy 21 oryginalnego wydawnictwa: „opowiedziała, że w marcu 1943 roku... zastała nieznajomego człowieka...” itd., [a] następnie o kilkanaście wierszy dalej, na stronicy 22, przy powtarzaniu słów Jegorowa: „Na początku kwietnia 1943 roku wszystkie roboty...”

Z zestawienia tych słów wynika, że Moskowskaja w marcu 1943 roku rozmawiała z Jegorowem, który jej opowiadał, co się działo w... kwietniu tego 1943 roku...

Ale wyłącznie i tylko na słowach Jegorowa, powtórzonych przez Moskowskają, opiera się twierdzenie Komisji Sowieckiej, jak Niemcy usunęli z trupów dokumenty oznaczone datą późniejszą niż kwiecień 1940 roku.

CZY DOKUMENTY MOGŁY BYĆ SFAŁSZOWANE

Gdyby jednak mimo wszystko przyjąć, że Niemcy w marcu 1943 roku odkopali pomordowane przez siebie ofiary, aby usunąć a ich odzieży wszelkie dokumenty z datą późniejszą niż kwiecień 1940 roku, aby je później zaraz [zniszczyć], że w tym samym i w następnych miesiącach demonstrowali [je] przed licznymi delegacjami, to po pierwsze musiały powstać ślady tej pracy tak na zmasowanym wyglądzie zwłok, jak i na odzieży pomordowanych. Śladów takich nie było, jak to stwierdziłem osobiście, oraz liczni świadkowie, znawcy i eksperci.

W dalszym ciągu wyłania się sprawa gazet, które zamordowani posiadali przy sobie w większej ilości. A obecność i charakter użytkowania tych gazet przez jeńców, unicestwia w sposób kategoryczny możliwość zabiegu, który władze sowieckie imputują Niemcom, a tym samym przekreśla ostatecznie możliwość sfałszowania dokumentów znalezionych na trupach w roku 1943 (patrz rozdział XIV).

Zarówno relacje naocznych świadków, którzy dziś znajdują się na wolności i mogą zeznać w każdej chwili, jak również zdrowy sens wykazują, iż absolutną niemożliwością było w przeciągu marca, jak to chce Komunikat sowiecki, w dodatku w okresie mrozu, śniegu i stwardniałej ziemi, zrewidować rzekome 11 tysięcy trupów, pozostających w grobie od lat, sprasowanych wzajemnie, zlepionych między sobą mazią i klejem trupim, poodpinać i pozapinać im z powrotem kieszenie, które do takiego zabiegu się nie nadawały, wyjąć niektóre dokumenty, przejrzeć, przeczytać, niektóre z nich powsadzać z powrotem, łącznie z nowo przywiezionymi itd.

Gdyby jednak wbrew oczywistemu zdrowemu sensowi uznać zabieg podobny za teoretycznie możliwy, to pozostawiłby po sobie, jak to już wyżej zaznaczyliśmy, ślady tak dalece szyte białymi nićmi, iż trudno nawet wyobrazić sobie, aby rząd niemiecki na widowisko takie mógł zwozić w licznych wycieczkach gości zagranicznych, Polaków z kraju i nawet zapraszać Międzynarodowy Czerwony Krzyż z Szwajcarii, ryzykując skompromitowanie się swej propagandy i skandal na rozmiar światowy, który w opinii tego świata mógłby wypaść na korzyść Związku Sowieckiego.

Ze wszystkich tych rozważań wynika jednoznacznie, że wersja sowiecka, zawarta w komunikacie komisji specjalnej, nie może odpowiadać prawdzie i jest świadomie spreparowanym fałszem.

DLACZEGO MARZEC-KWIECIEŃ 1940,

A NIE CZERWIEC 1941

Do powyższych rozważań dodać należy czysto rozumowe przedstawienie następujących okoliczności.

Władze sowieckie cofając się przed napierającymi wojskami niemieckimi zabierały wszystkich bez wyjątku jeńców wojskowych i więźniów cywilnych, a tych których zabrać nie mogli – mordowali (patrz rozdział VII). Dokumenty i relacje zebrane w tej sprawie z jednej strony przemawiają przeciwko wersji sowieckiej o rzekomym pozostawieniu pod Smoleńskiem obozów jeńców polskich, z drugiej strony nasuwają pytania.

Dlaczego Niemcy, gdyby to istotnie oni, jak chce wersja sowiecka, wymordowali oficerów polskich pod Smoleńskiem na jesieni roku 1941, a wiedząc bez wątpienia o metodzie uprowadzania jeńców i więźniów przez bolszewików, tudzież stykając się z nią na ich drogach odwrotu nie wyzyskali tej wiadomości i nie ogłosili, że oficerowie polscy w Katyniu wymordowani zostali przez bolszewików nie w marcu-kwietniu 1940, a powiedzmy w czerwcu 1941? Po pierwsze, prawdopodobieństwo takiej wersji, jeżeli by chodziło o zatarcie śladów własnej zbrodni, byłoby większe. Po drugie, usunęło by cały szereg mogących się nasuwać sprzeczności i dowodów rzeczowych wynikających z półtorarocznej jeszcze egzystencji tych oficerów. Po trzecie, zbliżywszy w ten sposób terminy rzekomego i faktycznego wykonania zbrodni, unikało się ryzyka dyskusji na temat stanu zwłok i innych świadectw z dziedziny sądowo lekarskiej.

Były to okoliczności tak ważne, iż gdyby Niemcy istotnie wymordowali oficerów polskich w jesieni 1941 roku, a tylko zrzucili następnie winę na bolszewików wszystko przemawiało za ustaleniem przez nich daty lata 1941 roku, a nie daty wiosny 1940!

Na tle tak przedstawionego rozumowania wysunięcie przez Niemców dowolnej daty marzec-kwiecień 1940 roku, byłoby więcej niż lekkomyślnością, nota bene lekkomyślnością nie tyle niczym nie uzasadnioną, ale absolutnie nie zrozumiałą u tych Niemców, wyspecjalizowanych również ze swej strony w masowych mordach.

Ale w sprawie mordu katyńskiego Niemcom nie potrzebna była konstrukcja sztucznego zacierania śladów, ponieważ tej zbrodni dokonali nie oni, a bolszewicy.

CZĘŚĆ III

ZAŁĄCZNIKI

[Nie przedrukowuję tutaj wszystkich załączników książki Mackiewicza o Katyniu. Powszechnie znane a obszerne objętościowo, identyczne załączniki można znaleźć w różnych książkach o Katyniu, zwłaszcza w Zbrodni katyńskiej w świetle dokumentów. Jeśli załącznik nie został tutaj przedrukowany, ograniczono się tylko do podania źródła, w którym czytelnik odnajdzie cytowany przez autora załącznik. – Uwaga wydawcy ]

Załącznik nr 1

ANGLIA ODMAWIA DEKLARACJI W SPRAWIE

POLSKO-SOWIECKIEJ

Z noty Zastępcy Dyrektora Wydziału Politycznego francuskiego MSZ w sprawie okrucieństw sowieckich w Polsce z dnia 18 maja 1940.

Ambasador angielski zawiadomił Wydział Polityczny, iż Rząd Polski zaproponował Rządowi Brytyjskiemu opublikowanie wspólnej angielsko-francusko-polskiej deklaracji, protestującej przeciwko okrucieństwom dokonanym przez Sowiety w Polsce.

Foreigne Office uważa ogłoszenie podobnej deklaracji w obecnej sytuacji za niewskazane, ponieważ nie będzie ona miała żadnego praktycznego znaczenia, z drugiej zaś strony wywołać może skutki niekorzystne z punktu widzenia politycznego. [39]

Załącznik nr 2

AGRESYWNY CHARAKTER DZIAŁAŃ SOWIECKICH

W POLSCE W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ MOSKIEWSKICH.

Zaczepny charakter działań wojennych Armii Czerwonej w Polsce potwierdzają źródła sowieckie. W pierwszą rocznicę najazdu na Polskę, dnia 17.IX.1940 roku „Krasnaja Zwiezda” (nr 210) opublikowała artykuł, w którym między innymi pisze:

Minął rok, gdy oddziały Armii Czerwonej przekroczyły granicę Polski. Do historii czynów bojowych Czerwonej Armii na zawsze zostaną wpisane zwycięstwa pod Grodnem, Lwowem, huraganowe przełamanie i rozbicie warownego ośrodka Sarny, uderzenie na wroga pod Baranowiczami, Dubnem, Tarnopolem itd. ...Szybkość paraliżowała opór przeciwnika. W przeciągu 12-15 dni nieprzyjaciel był zupełnie rozbity... W tym okresie przez jedną tylko grupę wojsk frontu ukraińskiego wzięto do niewoli: 10 generałów, 52 pułkowników, 5131 oficerów, 4096 podoficerów i 181.228 szeregowych...

W tymże numerze zamieszczony jest drugi artykuł podpisany przez niejakiego Kożewnikowa, oskarżający Polskę o wywołanie wojny z Niemcami... Wspominając bitwę o Grodno konstatuje [się], że Armia Czerwona wzięła do niewoli: 66 oficerów i 1477 szeregowych.

Załącznik nr 3

ŻOŁNIERZE POLSCY W NIEWOLI SOWIECKIEJ.

Na podstawie ogromnej ilości relacji Referat Historyczny Kancelarii A.P.W. opracował w całokształcie historię jeńców polskich w Sowietach. Z pracy tej podajemy niektóre wyjątki:

Przeżycia żołnierzy polskich w niewoli sowieckiej ze względu na swój zupełnie wyjątkowy charakter należą nie tyle do historii wojny polsko-sowieckiej, ile do dziejów martyrologii narodu polskiego. Los jeńców polskich w ZSRR od września 1939 r. nie ma odpowiedników w historii. Sowiety nie uznają konwencji genewskiej z r. 1929, wychodząc z założenia, iż postanowienia państw kapitalistycznych wkraczające w dziedzinę etyki, nie mają żadnej wartości.

Przy wzięciu do niewoli żołnierzy polskich bolszewicy natychmiast dokonywali podziału na oficerów i szeregowych, bynajmniej nie w celu traktowania oficerów zgodnie z art. 21 Konwencji Genewskiej, lecz po to aby wyłączyć niewątpliwych wrogów proletariatu. Do grupy oficerów dołączano często policjantów, żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza, żandarmerię, straż celną i cywilnych sędziów i prokuratorów, oraz urzędników administracji państwowej.

Posądzenie szeregowego o posiadanie stopnia oficerskiego narażało na różne kary, bicie i tortury.

W tych obozach, gdzie oficerowie znajdowali się razem z szeregowymi, bolszewicy wyznaczali oficerów na roboty najbardziej przykre i połączone z upokorzeniem.

Posądzenie szeregowego o posiadanie stopnia oficerskiego było dla jeńca wojennego w ZSRR okolicznością obciążającą.

Jeńcy polscy w ZSRR, nie tylko oficerowie, ale i szeregowi, byli pozbawienie podstawowych praw, przysługujących każdemu jeńcowi, który nie jest przestępcą. Pod tym względem zwyczaje sowieckie są w rażącej sprzeczności z uchwałami genewskimi.

Przede wszystkim, wbrew art. 8 Konwencji Genewskiej, który nakazuje stronom wojującym o wszelkim wzięciu do niewoli powiadamiać w najkrótszym czasie stronę zainteresowaną, za pośrednictwem biur informacyjnych – władze sowieckie nie tylko nie powiadamiały nikogo, kto z żołnierzy polskich znajduje się w obozach jeńców, ale przeciwstawiły się wszelkim próbom ustalenia stanu faktycznego.

W tych warunkach ustalenie dokładnej liczby jeńców staje się niemożliwe. Dlatego też sprawa jeńców polskich w ZSRR do dnia dzisiejszego nie jest ostatecznie wyjaśniona, jeżeli chodzi o szczegóły.

Szczególnie ciężkie dla jeńców były dwa okresy. Pierwszy – to początki niewoli, kiedy wielkie masy żołnierzy polskich trafiły do zupełnie nieprzygotowanych obozów i przechodziły wyjątkową poniewierkę, połączoną z chronicznym głodem. Wówczas tylko zdrowi i silni mogli wyjść bez szwanku, natomiast ranni i chorzy umierali masowo. Przykładem może służyć obóz w Szepietówce, gdzie – „ze względu na brak dostatecznej ilości ustępów, wszędzie spotykano brudy, a liczni ranni i chorzy porzuceni na korytarzach, pomimo nadludzkich wysiłków polskich sanitariuszek, leżeli dosłownie w kale...”

Praca jeńców w ZSRR odbywała się w warunkach całkowicie sprzecznych z postanowieniami Konwencji Genewskiej. Przeznaczono do niej nie tylko jeńców zdrowych i fizycznie silnych (art. 27-30), lecz słabych i chorych. Dzień pracy wynosił niekiedy 16 do 18 godzin, odpoczynek niedzielny przeważnie nie istniał.

Konwencja Genewska w specjalnym rozdziale (art. 31-32) omawia pracę niedozwoloną, którą jest praca mająca związek z działalnością wojenną lub w warunkach niezdrowych i niebezpiecznych. Większość obozów jeńców polskich w ZSRR była przeznaczona do prac związanych z działaniami wojennymi.

Pięć wielkich zespołów obozów na terenie sowieckiego Zagłębia Donieckiego i w rejonie Krzywego Rogu było rozmieszczonych przy kopalniach rudy żelaznej i węgla. Ruda i węgiel, wydobywane rękami żołnierzy polskich, szły do połowy roku 1941 do Niemiec. Na tym tle w obozie w Margańcu doszło do strajku, gdyż jeńcy nie chcieli pracować na korzyść Niemców.

Nie da się ustalić, ilu jeńców polskich zginęło w katastrofach w kopalniach sowieckich, ilu zostało inwalidami, gdyż władze sowieckie ukrywały stan umarłych i kalek.

Pierwsze obozy jeńców polskich, wziętych do niewoli przez oddziały Armii Czerwonej, powstały na terenie Polski i miały charakter prowizoryczny.

Okropne warunki obozów przejściowych wpływały na liczne ucieczki, które na terenie Polski były łatwe, jednak sporo żołnierzy wierzyło zapewnieniom bolszewików o zwolnieniu za kilka dni i czekało na przepustki.

Jeżeli chodzi o ruch większych grup jeńców w pierwszym okresie niewoli da się ustalić następujące kierunki. Z obozów na terenie Polski skierowano jeńców do Szepietówki, Kozielszczyny, Starobielska, Kozielska i Ostaszkowa. Do innych obozów, jak np. do Putywla, Griazowca, Suzdala trafiały małe grupy. Pierwotnie w obozach umieszczano oficerów razem z szeregowymi choć w różnych barakach, potem zaczęto tworzyć obozy oficerskie, usuwając w październiku 1939 roku szeregowych z Kozielska i Starobielska. Szeregowi z Kozielska zostali przeważnie wywiezieni do Polski, gdzie powstały liczne drobne obozy. Ze Starobielska, Putywla i innych obozów skierowano szeregowych do kopalni węgla i żelaza na południu ZSSR. Policjanci, KOP, żandarmeria w znacznej ilości zostali wysłani do Ostaszkowa, który w roku 1919-1920 był już obozem jeńców Polaków.

W ten sposób ruch jeńców oficerów był jednokierunkowy: z zachodu na wschód, ruch zaś szeregowych był bardziej złożony: najpierw z zachodu na wschód, potem dla jednych droga powrotna, dla innych kierunek na południe, dla jeszcze innych – na północ. Pewna stabilizacja zaznaczyła się w końcu 1939 roku i trwała do wiosny 1940 roku. W tym czasie jeńcy pojedyńczo lub grupami byli przerzucani z miejsca na miejsce, ale stan ilościowy obozów nie ulegał zmianie. Natomiast z wiosną 1940 roku rozpoczęła się likwidacja obozów oficerskich i podoficersko-policyjnego (Starobielsk, Kozielsk, Ostaszków) oraz obozów w południowych okręgach górniczych (Jelenówka, Karakub, Krzywy Róg, Marganiec, Zaporoże).

Przeprowadzona na rozkaz Dowódcy Armii Polskiej na Wschodzie ankieta wśród byłych jeńców wojennych w ZSSR pozwoliła na ustalenie 138 obozów jenieckich.

Zarysy dziejów poszczególnych obozów siłą rzeczy zostały skreślone bardzo nierówno, zależnie od posiadanych danych wydobytych z ankiety. Pomimo te niedokładności i nieuniknione usterki ogólny obraz losu jeńców zarysował się zupełnie wyraźnie, rozmieszczenie zaś obozów dało się odtworzyć ze znaczną ścisłością.

Większość obozów, przeważnie małe liczebnie, znajdowała się na terenie Polski. Obozów tych, według posiadanych relacyj, było 90.

Na terenie ZSSR istniało 48 dużych, a niekiedy olbrzymich obozów, które były rozmieszczone na terenie trzech sowieckich republik: Ukraińskiej, Rosyjskiej i Komi ASSR.

Obozy na terenie największej sowieckiej republiki – rosyjskiej – były rozrzucone na olbrzymiej przestrzeni od centralnej Rosji (Małachówka pod Moskwą, Kozielsk, Suzdal i in.) do Murmańska. Obozy na terenie obłasti Archangielsk – Kotłas i Urdoma były organicznie związane z obozami w Komi ASSR.

Resztę stanowiły obozy przejściowe, obozy, w których jeńców nie zmuszano do pracy poza murami obozów, oraz inne, których charakteru nie dało się ustalić na podstawie posiadanych relacyj.

Relacje te nie dają odpowiedzi na podstawowe pytanie: ilu żołnierzy polskich dostało się do niewoli sowieckiej? Całkiem pewne cyfry, dotyczących ostatnich dni istnienia czterech obozów, z których wyszli pierwsi żołnierze Polskich Sił Zbrojnych w ZSSR, są niewspółmiernie małe w stosunku do oficjalnych danych sowieckich, stwierdzają bowiem obecność mniej niż 10% wszystkich jeńców. Nasuwają one nowe pytania i wątpliwości.

Załącznik nr 4

TABELA TRANSPORTÓW Z KOZIELSKA

(wywożonych w kwietniu i maju 1940 r.) [40]

3 kwietnia 62 osoby m.in. J. Niemczyński, Wojciechowski

4 kwietnia 302 osoby

5 kwietnia 280 osób Fryga, Burdziński, Westerski, Wołoszyn

7 kwietnia 92 osoby generałowie: Bohaterewicz, Minkiewicz, Smorawiński, płk Stefanowski, mjr Solski

8 kwietnia 277 osób Kruk, Zalasik

9 kwietnia 270 osób

11 kwietnia 290 osób Wajda, Wajs, Bogusławski, Przygodziński, Iwanuszko, prof. Pieńkowski, Ulrichs, Skupień

12 kwietnia 204 osoby Kotecki, Ochocki

15 kwietnia 150 osób płk Pawlikowski, Bilewski

16 kwietnia 420 osób kmdr Moszczeński, kpt. Trojanowski, Znajdowski, Sołtan

17 kwietnia 294 osoby Roguszczak, [41] Liliental, Majewski

19 kwietnia 304 osoby Jóźwiak, Handy, Leitgeber, Rumianek, Domania, Rzążewski

20 kwietnia 344 osoby Kowalewicz, Prauza, Jabłoński, prof. Morawski, Paciorkowski

21 kwietnia 240 osób dr Jakubowicz, kpt. Trepiak

22 kwietnia 120 osób J. Zięcina

26 kwietnia 160 osób (odnalezieni w obozach Pawliszczew Bor i Griazowiec)

27 kwietnia 200 osób

29 kwietnia prof. Swianiewicz, doc. Tucholski, por. Żółtowski, ppor. Korowajczyk

———————————————

Razem 4.309

W maju wywieziono ostatnie trzy transporty, a mianowicie:

10 maja 50 osób

11 maja 50 osób

12 maja 95 osób

———————————————

Razem 195

Z tych 195 osób odnalazł się transport ostatni (95 osób), wywiezionych podobnie jak transport z 26 kwietnia do Pawliszczew Boru.

W sumie zatem z wywiezionych 4.504 osób odnalazły się jedynie dwa transporty – razem 255 osób, oraz kilka osób, wydzielonych w drodze z transportów.

Nie odnalazło się zatem:

z wywiezionych w kwietniu 4.149 osób

z wywiezionych w maju 100 osób

Załącznik nr 5

CHARAKTERYSTYKA NIEKTÓRYCH

SPOŚRÓD ZAGINIONYCH

[fragment wspomnienia J. Czapskiego]

Wymieniony kilkakrotnie Józef Czapski, oficer, malarz, literat, więzień Starobielska, opisując następnie swe przeżycia i wrażenia, przytacza nazwiska i charakterystykę niektórych spośród współwięźniów, którzy zginęli bez wieści:

W samym Starobielsku było dziewięciu generałów: generał Stanisław Haller, generał Skierski, generał Łukowski, generał Franciszek Sikorski, generał Billewicz, generał Plisowski, generał Kowalewski i generał Piotr Skuratowicz. W Kozielsku było trzech generałów: generał Minkiewicz, generał Smorawiński i generał Bohaterewicz. Z nimi był też kontradmirał Czernicki. Z tych wszystkich generałów dwóch tylko ocalało, generał Jarnuszkiewicz, przewieziony zimą 1939-1940 roku do Łubianki, i generał Wołkowicki, który był później z nami w Griazowcu. Około 800 pułkowników i podpułkowników, około 500 majorów, około 2.500 kapitanów, około 5.000 poruczników i podporuczników całkowicie zniknęło z wyżej wymienionych obozów.

W Starobielsku było nie mniej niż 600 oficerów wojsk lotniczych. W obydwu obozach nie mniej niż 800 lekarzy. W Kozielsku przebywał znany neurolog, profesor Pieńkowski, wraz z lekarzem przybocznym marszałka Piłsudskiego, dr Stefanowskim, neurolog prof. Mateusz Zieliński, prof. Jan Nelken, dr Wroczyński, uprzedni wiceminister zdrowia, rzadki wypadek połączenia intelektualisty z idealistą. Również prof. Godłowski, który był następcą prof. Rose w Wilnie, jako badacz kory mózgowej.

Spotkałem też w Starobielsku znanego chirurga warszawskiego dr Kołodziejskiego. Dr Kołodziejski był schwytany przez bolszewików we wrześniu 1939 r. w Brześciu nad Bugiem. Został on wtłoczony wraz z kilku setkami innych oficerów do towarowego wagonu. Wozy zostały zaplombowane i „pasażerowie” zostali powiadomieni, że pociąg zostanie wysłany do Warszawy. Zamiast tego po 20 dniach podróży odbytej w warunkach wprost urągających higienie, zaplombowane wagony przybyły do Starobielska. Również słynny warszawski chirurg, Levittoux, był między ofiarami. Pomiędzy mieszkańcami obydwu obozów znajdowało się około 50 profesorów polskich uniwersytetów, w tej liczbie prof. Morawski z warszawskiej Politechniki; Tucholski, fizyko-chemik,, którego specjalnością były materiały wybuchowe i który bywał wykładowcą w Cambridge; Piotrowicz, sekretarz Krakowskiej Akademii Umiejętności, któremu zawdzięczamy wspaniałe wykłady z dziedziny historii polskiej, tajnie przez niego wygłaszane w obozie w Starobielsku. Byli tam również inż. Eiger, wiceprezes antynazistowskiej ligi w Polsce i dwóch redaktorów żydowskiego pisma „Nasz Przegląd”, którzy zdołali umknąć z okupowanej przez Niemców Polski. Zginęło 80% oficerów z Instytutu Badań nad uzbrojeniem, jak również 80% studentów Sekcji Uzbrojenia przy warszawskiej Politechnice, którzy służyli w wojsku. Żywa dusza nie wróciła z obsady wojskowego przeciwgazowego instytutu, którzy wszyscy z majorem Brzozowskim włącznie zostali wzięci do niewoli. Wiadomo o dwóch tylko osobach, które ocalały z pińskiej sekcji sztabu marynarki.

Chciałem wspomnieć tu nazwiska wielu, których dobrze znałem i oceniałem jako ludzi najwyższego poziomu umysłowego. Jednym z nich był Zygmunt Mitera, który był jedynym Polakiem, który otrzymał stypendium imienia Rockefellera i uzyskał amerykański dyplom inżyniera górniczego w Stanach Zjednoczonych. Jego zapał naukowy równał się osobistemu czarowi. W swoim fachu był jedynym polskim ekspertem... Ten także, wyposażony w wyjątkowe zalety serca i umysłu, zginął wraz z innymi.

Z lekarzy chciałbym wspomnieć o doktorze Dadeju, znanym specjaliście chorób dziecięcych w Zakopanem (w polskim zimowym uzdrowisku). Był w Polsce dyrektorem wielkiego sanatorium dla gruźliczych dzieci. Na kilka lat przed wojną znany sowiecki profesor po wizycie w tym sanatorium, zapisał w książce szpitalnej następujące zdanie: „Chciałbym przenieść cały ten szpital wraz z jego personelem do Rosji Sowieckiej”. W 1931 r. ja towarzyszyłem w Zakopanem jednemu z najsłynniejszych, współczesnych historyków francuskich, Danielowi Halévy. Byliśmy również w tym szpitalu. Kiedy opuszczaliśmy ten zakład, Halйvy powiedział: „Jeśliby taki szpital istniał w sowieckiej Rosji, cały świat by o tym wiedział. Jak to wytłumaczyć, że tak mało wiemy o waszych osiągnięciach?” Dr Dadej, który był duszą tego zakładu, wstąpił do wojska jako lekarz. Później pracował jako taki w październiku 1939 r. w Tarnopolu, po zajęciu tego miasta przez Czerwoną Armię. Pewnego dnia rozkazano jemu i jego kolegom być na specjalnym zebraniu w celu spisania ich danych osobistych. Tam to zostali aresztowani, zabrani na stację kolejową i wysłani do Starobielska. Wszyscy zginęli.

Również pamiętam kapitana Hofmana. Był to zawodowy żołnierz. Kończył w Belgii politechnikę, pracował kilka lat w Szwecji i był jednym ze specjalistów przeciwlotniczej artylerii. (...)

Jednym z moich towarzyszy pryczy był porucznik Skwarczyński, który w Polsce był jednym z wydawców nadzwyczaj ciekawego pisma dla młodzieży „Bunt Młodych” i „Polityki”. Był świetnym ekonomistą, organizował w obozie sekcję ekonomistów, którzy prowadzili dalej pracę oraz polityczno-ekonomiczne dyskusje bez książek, w nieprawdopodobnych warunkach, zawszeni, głodzeni, stłoczeni. On również zniknął, jak tamci. Później dostałem list od jego żony z Semipałatyńska w zachodnio-północnym Kazachstanie. Ona została wywieziona w dwa tygodnie przed urodzeniem dziecka, wraz z rodzicami męża, głęboko w kraj sowiecki podczas ostrych mrozów i w najgorszych warunkach. W dwa tygodnie po jej przyjeździe na miejsce zesłania dała życie dziecku, które później zmarło.

Jednym z wielu kapelanów, przebywających z nami w Starobielsku, był kapelan Aleksandrowicz, znany w Polsce jako wybitny kaznodzieja. Kulał na skutek rany w nodze. W pierwszym okresie wielu z nas zawdzięczało mu duchową pomoc i wielką pociechę, którą czerpaliśmy z jego dobroci i braterskiej miłości... Wielebny ksiądz Aleksandrowicz zapłacił za tę rolę, którą grał między nami przez te pierwsze trzy miesiące. Na kilka dni przed Bożym Narodzeniem był nagle nocą wywieziony razem z superintendentem (luterański biskup) Potockim i rabinem Steinbergiem. [42] Wszyscy trzej zginęli. Wiem, że byli trzymani przez kilka tygodni w moskiewskim więzieniu i później w samotnej wieży w Kozielsku, a następnie wywiezieni w nieznanym kierunku.

Teraz chcę powiedzieć kilka słów o profesorze Ralskim (specjalista łąkoznawca), poprzednio wykładowcy na krakowskim uniwersytecie i profesorze poznańskiego uniwersytetu. Był on oficerem rezerwy w 8 pułku ułanów, w którym ja też służyłem podczas wrześniowej kampanii 1939 r. Ralski zostawił żonę i córeczkę, o których nie miał wiadomości aż do marca 1940 r., kiedy się dowiedział, że Niemcy wypędzili jego żonę z mieszkania, pozwalając ze sobą zabrać tylko jedną walizkę, zaś wszystkie jego naukowe papiery, owoc wielu lat pracy, zostały zniszczone. Ralski odznaczał się równowagą ducha. Gdy jako więzień był przewożony przez śnieżne stepy ukraińskie w nieznane, głodny i cierpiący wskutek odmrożeń, umiał się oderwać od strasznej rzeczywistości. Z namiętnością naukowca obserwował step i zioła trawek, wstające spod śniegu. Przypominam sobie, że podczas pobytu w obozie zaczął pisać książkę o łąkach. Był prawdziwym naukowcem, dla którego nauka przedstawiała nie tylko pole pracy, ale życie samo.

Chcę też wspomnieć kapitana Kuczyńskiego. Z samego początku był on jednym z najbardziej czynnych organizatorów i najlepszych towarzyszy. Był to młody oficer kawalerii, który ukończył architekturę, zostawił młodziutką żonę w Warszawie. Podczas kampanii 1939 r. wyróżnił się jako świetny oficer w walkach pod dowództwem gen. Andersa. Był jednym z pierwszych, którzy zostali wywiezieni ze Starobielska jesienią 1939 r. Miał nadzieję w tym czasie, ze zostanie wysłany do Turcji, gdyż był wnukiem jednego z najwybitniejszych organizatorów tureckiej armii. Jego pełne nazwisko było polsko-tureckie. miał nawet wysoki turecki tytuł. Nikt o nim nie słyszał od listopada 1939 r.

Całą zimę przebyliśmy w Starobielsku. Musieliśmy się poddać różnym, licznym śledztwom... W lutym 1940 r. rozeszły się pogłoski, że opuścimy obóz.

Załącznik nr 6

PROTOKÓŁ PRZESŁUCHANIA ŚWIADKA

Sąd polowy 3 DSK L.Sow. M.p. , dnia 8 marca 1945 roku: Początek o godzinie 16⁰⁰. Obecni: Sędzia wojskowy Targosz Tomasz, por. aud., protokolant: kpr. Konopacki Aleksander. Świadek uprzedzony zgodnie z art. 81 kwpk o odpowiedzialności za fałszywe zeznania – podaje po zaprzysiężeniu nazwisko i imię: K... K... (następują dane personalne).

Przed wojną polsko-niemiecką, to jest przed wrześniem 1939 roku mieszkałem razem z rodziną na folwarku Otwałowszczyzna do marca 1940 r., kiedy to z gminy Gołubowicze ojciec mój otrzymał zarządzenie od władz bolszewickich, że cała rodzina nasza ma opuścić ten folwark i udać się, gdzie zechce. Ojciec całą moją rodzinę zawiózł do miasta Głębokie, odległego od naszego folwarku o 20 km i tam u znajomych zamieszkiwaliśmy do chwili wybuchu wojny bolszewicko-niemieckiej, w czerwcu 1941 r. W krótkim czasie wojska niemieckie zajęły Głębokie oraz okolicę. Następnego już dnia rano przygodni ludzie zaczęli rozpowiadać, że w miejscowości Berezwecz, leżącej około 3 km od Głębokiego, znaleziono 4.000 zwłok ludzkich, pomordowanych przez bolszewików przed opuszczeniem Berezwecza. Na tę wiadomość ludzie masowo szli do Berezwecza, ażeby oglądać zwłoki, ponieważ wiele osób z okolicy, aresztowanych uprzednio, siedziało w Berezweczu.

Ojciec mój, B.K., oraz kolega J.B., zamieszkały w Żołnierowszczyźnie, pow. Dzisna, i ja, udaliśmy się do Berezwecza, gdzie na końcu tego miasteczka, w kilku budynkach otwartych można było oglądać ciała pomordowanych. Byłem w trzech izbach jednego budynku i w każdej z tych izb leżały zwały zwłok mężczyzn, poubieranych w ubrania cywilne i ubrania wojskowe armii polskiej, kobiet oraz dzieci. Ile trupów było w każdej z tych izb, nie umiem powiedzieć, w każdym razie było ich dużo. W innych izbach i budynkach miały również znajdować się zwały zwłok, jednak ich nie oglądałem poza wymienionymi, chociaż dostęp dla ludności był otwarty dla wszystkich izb i budynków.

Te zwłoki, które ja widziałem, miały na szyi pętle z drutu lub sznurka, bez względu na to, czy był to mężczyzna, kobieta, czy dziecko. Ponadto widziałem, że niektórzy dorośli ludzie mieli poobrzynane palce, uszy i nosy, a u kilku mężczyzn zauważyłem igły powbijane pod paznokcie. Widziałem, jak wielu ludzi znajdowało swych krewnych wśród trupów.

Nie spostrzegłem na mundurach wojskowych zwłok żadnych odznak lub dystynkcji wojskowych. Mówiono, że wśród pomordowanych przeważnie są Polacy i Białorusini. Opowiadano, że z chwilą rozpoczęcia wojny sowiecko-niemieckiej w czerwcu 1941 r. tych kilka budynków, w których znajdowały się trupy, a które poprzednio miały być więzieniem, zostało otoczone przez wojska bolszewickie i nie wolno było ludności cywilnej w pobliżu tych budynków przechodzić.

W izbach, w których oglądałem zwłoki, przedstawiały się one jako świeże i nie były w rozkładzie, ani też nie było je bardzo czuć. Natomiast z piwnic tych budynków wynoszono również zwłoki, które były już w początkowym rozkładzie i cuchnęły. Słyszałem, że dnia następnego wojskowe władze niemieckie zarządziły pochowanie wszystkich tych ciał, których nie zabrali krewni lub znajomi, na miejscowym cmentarzu w Berezweczu.

Powszechnie było wiadomo, że pomordowania tych ludzi dokonali bolszewicy przed opuszczeniem Berezwecza, a w szczególności, że miały tego dokonać władze NKWD.

Bolszewicy opuścili Berezwecz w godzinach wieczornych dnia poprzedniego przed przyjściem wojsk niemieckich.

[Jest to niepełny fragment dotyczący rzezi w więzieniu w Berezweczu, w czerwcu 1941, po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej. Zeznanie drukowane obszerniej w zbiorze Zbrodnia katyńska..., wyd.11, 1982, na s. 222-223. ]

Załącznik nr 7

RELACJA MJR CZAPSKIEGO Z ROZMÓW

Z GEN. NASIEDKINEM, GEN. RAJCHMANEM

I NACZELNIKIEM NKWD BZYROWEM

Formowanie armii polskich w ZSSR zaczęło się we wrześniu 1941 r. w Tatiszczewie około Saratowa oraz w Tocku, na linii Kujbyszew-Czkałow. Do letniego obozu w Tocku napływały codziennie setki ludzi. (...) Stworzyliśmy coś w rodzaju biura informacyjnego. Od pierwszej chwili zacząłem pytać każdego przybywającego Polaka, czy nie pracował z kimkolwiek z naszych towarzyszy ze Starobielska, Kozielska czy Ostaszkowa. Wciąż wierzyliśmy jeszcze, że koledzy nasi przybędą lada chwila. (...) Ale nie tylko nikt wówczas nie przybywał, lecz nawet wieści o nich, o ich losie nie mieliśmy prawie wcale...

Czekaliśmy na kolegów naszych z dnia na dzień, dopełniając i rozszerzając listę zaginionych. W chwili przyjazdu Naczelnego Wodza do Moskwy w początku grudnia mieliśmy już listę, przewyższającą 4.500 nazwisk, którą gen. Anders zawiózł do Moskwy. (...)

W pierwszych dniach stycznia 1942 r. zostałem wysłany przez gen. Andersa do Czkałowa jako „upełnomoszczennyj dla niewozwraszczennych wojennoplennych”, by próbować wyjaśnić sprawę u komendanta „Gułagu”, gen. Nasiedkina. W Czkałowie dowiedziałem się, że adres „Gułagu” jest ukrywany i znów tylko przez niedyskrecję udało mi się trafić do komendanta tej instytucji. Jedynie tylko bardzo kategoryczne listy generała do komendanta „Gułagu” oraz do naczelnika NKWD obłasti czkałowskiej, w których pisał o wydanym w jego obecności rozkazie Stalina o wypuszczeniu wszystkich byłych jeńców, umożliwiły mi audiencję. Miałem dwie rozmowy z gen. Nasiedkinem oraz jedną z naczelnikiem NKWD obłasti czkałowskiej, p. Bzyrowem. Nasiedkin w czasie pierwszej rozmowy był zaskoczony i dzięki temu chyba bardziej przystępny. Siedział na tle wielkiej mapy ZSSR, na której były wyrysowane wszystkie główne punkty obozów, którymi kieruje. Najwięcej gwiazd, kół i innych znaków oznaczających wielkie skupienia obozów, było na terenie ASSR Komi, na półwyspie Kola, na Kołymie. (...)

Nasiedkinowi przedstawiłem całą sytuację z trzech obozów jeńców wojennych. Powiedziałem mu, że niezwalnianie z obozów jeńców zwolnionych z rozkazu Stalina „pachnie sabotażem”. Mój rozmówca wyglądał, jakby się w tej sprawie rzeczywiście nie orientował, może udawał. (...) Będzie się starał sprawę dokładnie wyjaśnić i jutro da mi odpowiedź na moje zapytania. Pytałem się, czy nie wysłał więźniów na wyspę Franciszka Józefa i Nową Ziemię, jak to słyszałem od niejednego powracającego z niewoli więźnia. Generał zaręczył, że na wyspy nikogo nie posyła, że jeżeli tam są obozy, są to obozy pod innym kierownictwem, które nie podlegają mu, może obozy jeńców. (...) W mojej obecności generał wydał rozkaz telefoniczny, aby sprawę tych trzech obozów Starobielska, Kozielska i Ostaszkowa dokładnie wyjaśnić. Wydając ten rozkaz, powtórzył słowa z listu gen. Andersa i „po prikazaniju tow. Stalina”. Na tym się skończyła moja pierwsza u generała rozmowa.

Koło godziny 11 w nocy tego samego dnia zostałem przyjęty przez naczelnika Bzyrowa. (...) Bzyrow przyjął mnie bardzo uprzejmie z pozorami, że chce mi pomóc. Przede wszystkim powiedział mi, że nie dowiem się o niczym gdzie indziej, jak u władz centralnych i najwyższych (rozmawiałem z nim przy dwu świadkach, enkawudzistach również). Dał mi do zrozumienia, że Mierkułow albo Fiedotow mogliby mi pomóc.

Na drugi dzień zostałem znów przyjęty przez gen. Nasiedkina. Moment zaskoczenia minął. Powiedział mi, że nic mi powiedzieć nie może, że tylko centralne władze mogą mi dać wyjaśnienie, że jeżeli mam jakiekolwiek spisy (miałem ze sobą 4.500 nazwisk jeńców ze Starobielska, Kozielska i Ostaszkowa), to żebym mu te spisy oddał, że je przeszle do Kujbyszewa. Robił wrażenie, jakby dostał ostrą wymówkę z Kujbyszewa, że w ogóle ze mną rozmawiał, co zresztą zostało potwierdzone tym, że przedstawiciel NKWD w kilka dni później zwrócił uwagę gen. Andersowi, że tego rodzaju podróże, jak moja do Czkałowa, są rzeczą niedopuszczalną w ZSSR, że prosi, aby tego rodzaju fakty się nie powtórzyły. Gen. Anders odpowiedział wówczas, że przyjmuje to do wiadomości i zamierza wskutek tego wysłać mnie do władz centralnych NKWD. Jeszcze jeden szczegół: oto po rozmowie z Bzyrowem zaczepiłem podczas drugiej audiencji gen. Nasiedkina znowu o Nową Ziemię, że mam informacje o znajdujących się tam jeńcach polskich. Otrzymałem właśnie tego dnia nowe rewelacyjne fakty, wskazujące na to. Nasiedkin zareagował wówczas całkiem inaczej niż dnia poprzedniego: „Jest nie wykluczone – rzekł dosłownie – że oddziały obozowe na północy, które mi podlegają, wysłały do tych wysp pewne nieliczne grupy, nie ma tam jednak mowy o wielu tysiącach, o których pan mówi.”

W połowie stycznia zostałem wysłany przez gen. Andersa do Kujbyszewa i do Moskwy w tej samej sprawie, z listami polecającymi mnie i sprawę – do gen. Żukowa. Gen. Anders pisał do jakiego stopnia sprawa zaginionych jeńców utrudnia organizację armii, jak bardzo moralnie przygnębia generała i jego współpracowników, dodał, że nie mogąc się sam zająć tą sprawą, wysyła mnie i prosi o pomoc, jak by to było dla niego. Że obaj ci sowieccy generałowie zajmowali bardzo wysokie stanowiska w NKWD, że mieli zlecone specjalne współdziałanie w tworzeniu armii polskiej, że gen. Rajchman w poprzednich swoich latach badał osobiście wielu naszych kolegów, liczyłem na to, że ci panowie, znając niewątpliwie istotnie sprawę, potrafią i zechcą mi pomóc, wyjednają mi może audiencję u wszechpotężnego Berii i Mierkułowa.

Czekając w małej poczekalni na przyjęcie mnie przez Rajchmana, zauważyłem ze zdziwieniem, że przede mną został przyjęty były komendant obozu w Griazowcu, Chodas, i kwadrans przetrzymywany, potem wpuszczono mnie. Rozmawiałem naturalnie, jak zwykle, przy świadkach. Po przedstawieniu całej sprawy prosiłem Rajchmana, by zechciał pomóc mi w dostaniu się do Berii czy Mierkułowa. Otrzymałem uprzejmą odmowę. Przedstawiłem wówczas memoriał, który Rajchman wodząc ołówkiem po każdym wierszu, w mojej obecności przeczytał. Przedstawiłem tam dokładnie całą wiadomą nam historię obozów, aż do rozładowania ich, to jest do maja 1940 r. Po tym wstępie rzeczowym pisałem m.in., co następuje: „Od dnia ogłoszenia amnestii dla wszystkich polskich jeńców i więźniów 12 sierpnia 1941 r. przeszło prawie sześć miesięcy. Do polskiej armii napływają grupami i w pojedynkę polscy oficerowie i żołnierze, uwolnieni z więzień i obozów. Oficerowie i żołnierze, którzy byli zatrzymani przy próbach przejścia przez granicę po sierpniu 1939 r. albo aresztowani w terenie. Nie bacząc na „amnestię”, pomimo kategorycznej obietnicy danej w październiku 1941 r. przez samego Stalina, naszemu ambasadorowi Kotowi zwrócenia nam jeńców, pomimo kategorycznego rozkazu, wydanego przez Stalina w obecności głównodowodzącego polską armią gen. Sikorskiego oraz gen. Andersa, 3 grudnia 1941 r., odnalezienia i uwolnienia jeńców ze Starobielska, Kozielska i Ostaszkowa (poza wyżej wspomnianą grupą griazowiecką i kilku dziesiątkami uwięzionych oddzielnie i uwolnionych jeszcze we wrześniu), nie doszło do nas ani jedno wezwanie o pomoc od jeńców wojennych z wyżej wspomnianych obozów.

My wiemy, z jaką starannością i dokładnością przeprowadzało tę pracę NKWD, tak że nikt z nas jeńców wojennych nie przypuszczał ani na minutę, że miejsce przebywania 15.000 jeńców, w tym ponad 8.000 oficerów, mogło być nieznane wyższym instancjom NKWD.”

Następowało potem możliwie dokładne liczbowe zestawienie. (...) Generałowi Rajchamanowi nawet twarz nie drgnęła. Przeczytał memoriał z całkowitą flegmą i odpowiedział mi, że nic o losie tych ludzi nie wie, że nie należy to do jego resortu, że jednak żeby sprawić uprzejmość gen. Andersowi, postara się sprawę wyjaśnić i mnie zakomunikować. Prosił mnie, żebym czekał w Moskwie na telefoniczne wezwanie z jego strony. Pożegnanie było lodowate.

Czekałem 10 dni, po upływie tego czasu otrzymałem znów nocny telefon: mówił sam Rajchman, w tonie nagle nadzwyczaj uprzejmym zawiadamiał mnie, że niestety nie będzie mógł ze mną się widzieć, że niestety wyjeżdża na drugi dzień rano, że radzi mi jechać do Kujbyszewa, bo wszystkie materiały w tej sprawie zostały przesłane do zastępcy komisarza spraw zagranicznych, tow. Wyszynskiego. Zdążyłem jedynie odpowiedzieć Rajchmanowi, że wiem dobrze, że Wyszynski nic mi nie powie, bo już do tej daty ambasador Kot osiem razy w tej sprawie u tow. Wyszynskiego interweniował bez żadnego rezultatu. Na tym się skończyła moja wyprawa do Moskwy. [43]

Załącznik nr 8

MEMORANDUM POLSKIE Z DNIA 19.V.1942

Dnia 19 maja 1942 r. Ambasad polska złożyła memorandum w sprawie wykonania Protokółu Dodatkowego do Układu Polsko-Sowieckiego z dnia 30.VII.1941, którego odnośne ustępy cytujemy:

... Aczkolwiek władze sowieckie są w posiadaniu dokładnych spisów swych byłych jeńców wojennych, którzy z nieznanych stronie polskiej powodów dotąd nie mogą powrócić pod swe sztandary bojowe, na życzenie władz radzieckich i dla ułatwienia odszukania zaginionych oficerów – były złożone odpowiednie ich listy przez Naczelnego Wodza i Prezesa Rady Ministrów R.P. gen. Sikorskiego w dniu 3.XII.1941, oraz dowódcę P.S.Z. w ZSRR, gen. Andersa w dniu 18.III.1942.

Spisy powyższe zostały z dużą trudnością odtworzone z pamięci przez nielicznych byłych jeńców z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa, którym z różnych przyczyn – udało się uniknąć losu oficerów, wywiezionych z tych obozów przez władze radzieckie w roku 1940.

... żaden z tych ludzi nie wrócił dotychczas do szeregów, ani też nie dał o sobie znaku życia...

NOTA POLSKA Z DNIA 13.VI.1942 r.

Dnia 13 czerwca 1942 r. w związku z nowymi wiadomościami, jakie nadeszły do ambasady polskiej z dalekiej północy, wystosowała ona nową notę do rządu sowieckiego, której odnośne ustępy brzmiały:

...W szeregu rozmów z najwyższymi przedstawicielami władz ZSRR poruszona była kwestia przywrócenia wolności wojskowym, którzy znajdowali się w obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Obozy te zostały w roku 1940 zlikwidowane, a jeńcy wywiezieni w nieznanym kierunku, w kwietniu i maju tegoż roku, i wszelki ślad po nich zaginął. NKID dotychczas nie udzielił Ambasadzie żadnych w tej sprawie wyjaśnień.

... Ambasada R.P. będzie bardzo zobowiązana za możliwie najrychlejsze udzielenie odpowiedzi w sprawie byłych jeńców wojennych z obozu Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa – tym bardziej, że od chwili zawarcia Układu z 30.VIII.1941 upłynęło już 10 miesięcy.

(Należy zaznaczyć, że nota powyższa złożona została po upływie 11 miesięcy od chwili okupowania przez Niemców Smoleńska... I na notę tę ambasada nie otrzymała w ogóle żadnej odpowiedzi.)

Załącznik nr 9

KOMUNIKAT POLSKIEGO MINISTRA OBRONY NARODOWEJ

Gen. M. Kukiel, polski minister Obrony Narodowej – wydał w dniu 17 kwietnia 1943 r. następujący komunikat, który bez ostatniego ustępu, zacytowanego w tekście książki, brzmi, jak następuje:

Dnia 17 września 1940 r. oficjalny organ Czerwonej Armii „Krasnaja Zwiezda” ogłosił, iż od 17 września 1939 r. Rosja sowiecka zabrała do niewoli 181.000 polskich jeńców wojennych, w tym było 10.000 oficerów służby stałej i rezerwy. Według wiadomości posiadanych przez rząd polski, w październiku 1939 r. utworzono na terytorium sowieckim trzy wielkie obozy jeńców: w Kozielsku, na wschód od Smoleńska, w Starobielsku koło Charkowa i w miejscowości Ostaszków koło Kalinina. W tym ostatnim znajdowali się funkcjonariusze polskiej policji i żandarmerii wojskowej. Z początkiem roku 1940 władze sowieckie zaczęły informować jeńców, iż obozy będą likwidowane, a jeńcy otrzymają pozwolenie na powrót do swych domów i rodzin. Sporządzono specjalne listy, stwierdzające dokładnie, dokąd poszczególni jeńcy pragnęli udać się po uwolnieniu. W tym okresie w obozie w Kozielsku znajdowało się 5.000 jeńców, a w tym 4.500 oficerów; w obozie w Starobielsku – 3.920, w tym 100 osób cywilnych, reszta zaś oficerowie, w których liczbie znajdowało się blisko 400 lekarzy wojskowych, oraz w Ostaszkowie – 6.570 jeńców.

Dnia 5 kwietnia 1940 r. władze sowieckie przystąpiły do opróżniania obozów. Co kilka dni z obozów wywożono grupy od 60 do 300 osób i trwało to do połowy maja. O grupach wywożonych z Kozielska wiadomo, że wyjechały w kierunku Smoleńska. Jednak ze wszystkich obozów razem tylko około 400 osób zostało przewiezionych w czerwcu 1940 r. do miejscowości Griazowiec w okręgu Wołogda.

Gdy po zawarciu układu polsko-sowieckiego z 30 lipca 1941 r. i podpisaniu umowy wojskowej z sierpnia 1941 r. rząd polski rozpoczął formowanie armii polskiej w ZSSR, oczekiwano, że kadry oficerskie nowej armii utworzone będą głównie spośród jeńców, którzy znajdowali się w trzech wymienionych wyżej obozach. W sierpniu 1941 roku, gdy przybyła do Buzułuku, gdzie formowane były jednostki polskie, grupa oficerów polskich z miejscowości Griazowiec, nie przybył ani jeden z oficerów wywiezionych z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa w innym kierunku.

Ogólnie zabrakło 8.300 oficerów, nie licząc 7.000 innych jeńców, podoficerów, szeregowych i cywilnych, którzy znajdowali się we wspomnianych wyżej obozach w momencie ich likwidacji. Zaniepokojeni tym stanem rzeczy, ambasador polski przy rządzie sowieckim, prof. Kot, oraz dowódca wojsk polskich w Rosji, gen. Anders, zwrócili się z interwencją do odpowiednich władz sowieckich, prosząc o wyjaśnienie co do oficerów polskich z tych trzech obozów. Dnia 6 października 1941 r. ambasador Kot poruszył szereg razy sprawę jeńców wojennych w rozmowach z premierem Stalinem, z Mołotowem i Wyszynskim i domagał się dostarczenia spisów jeńców wojennych, jakie były sporządzone i utrzymane w stanie aktualności przez władze sowieckie. Dnia 3 grudnia 1941 r. gen. Sikorski w czasie swej wizyty w Moskwie również interweniował w czasie rozmowy ze Stalinem w sprawie zwolnienia wszystkich jeńców polskich i wobec tego, że spisy nie zostały dostarczone przez władze sowieckie, doręczył Stalinowi niekompletną listę, zawierającą 3.843 nazwiska oficerów polskich, sporządzoną na podstawie zeznań ich kolegów. Stalin zapewnił gen. Sikorskiego, że postanowienie o zwolnieniu Polaków miało charakter ogólny i odnosiło się zarówno do osób cywilnych i wojskowych i że rząd sowiecki uwolnił wszystkich oficerów polskich. Dodatkowa lista, zawierająca 800 nazwisk oficerów, została doręczona Stalinowi przez gen. Andersa w dniu 18 marca 1942 r., ale ani jeden z oficerów wymienionych w obydwu spisach nie wrócił do armii polskiej.

Poza akcją przeprowadzoną w Moskwie i Kujbyszewie los polskich jeńców wojennych był przedmiotem szeregu interwencji, dokonanych przez amb. Raczyńskiego u amb. Bogomołowa w Londynie. Dnia 28 stycznia 1942 r. amb. Raczyński dostarczył amb. sowieckiemu notę rządu polskiego, zwracając raz jeszcze jego uwagę na bolesny fakt, że nie odnaleziono dotąd wielu tysięcy oficerów polskich. Ambasador Bogomołow w nocie z dnia 13 marca 1942 r. poinformował amb. Raczyńskiego, że zgodnie z dekretem wydanym przez Prezydium Najwyższej Rady ZSSR z dn. 12 sierpnia 1941 r, i zgodnie z oświadczeniami komisarza ludowego dla spraw zagranicznych z 8 i 19 listopada 1941 r. zwolnienie Polaków przeprowadzone zostało w pełni i objęło tak wojskowych, jak i osoby cywilne. Dnia 19 maja 1942 r. ambasador Kot przesłał na ręce komisarza ludowego dla spraw zagranicznych memorandum, w którym wyrażał swoje ubolewanie z powodu odmowy dostarczenia spisów jeńców wojennych i wypowiadał swoją troskę co do ich losu, jak również podkreślał wartość, jaką oficerowie ci mogliby przedstawiać w operacjach wojennych przeciwko Niemcom. Ani razu ani rząd polski, ani ambasada polska w Kujbyszewie nie otrzymały odpowiedzi co do miejsca przebywania oficerów i innych jeńców wywiezionych z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie.

Załącznik nr 10

TELEGRAM NIEMIECKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA

DO GENEWY

[Telegram ten, z dnia 16 kwietnia 1943, w którym Niemiecki Czerwony Krzyż prosi MCK o wysłanie delegacji do Katynia, został przedrukowany w całości w Zbrodni katyńskiej..., jw. s. 89]

Załącznik nr 11

GŁOSY PRASY O ZERWANIU STOSUNKÓW

SOWIECKO-POLSKICH

Szwajcarskie pismo „Libertй” z dnia 27.IV.1943 zamieściło następujące uwagi:

Rząd sowiecki powinien był ze swej strony żądać, by Czerwony Krzyż wyjaśnił fakty i w ten sposób dowieść, że się nie obawia konfrontacji. Jednakże rząd moskiewski tego nie uczynił, natomiast zakomunikował rządowi polskiemu, że zrywa z nim wszelkie stosunki i zarzucił mu, że podjął i przywłaszczył sobie oskarżenie niemieckie. Zarzut ten jest nieuzasadniony. Rząd polski nie połączył się z Niemcami przeciwko Rządowi Sowieckiemu. Wprawdzie zwrócił się do Czerwonego Krzyża, aby ten zbadał oskarżenie niemieckie, lecz jakiekolwiek inne stanowisko byłoby niezrozumiałe. Rząd polski postąpiłby niezgodnie z włożonym nań obowiązkiem, gdyby na wiadomość o niemieckim odkryciu masowych grobów polskich pozostał wobec tej wiadomości obojętny.

Rząd Sowiecki oświadczył w sprawie oficerów polskich, znalezionych w lesie katyńskim, że chodzi tu o ofiary Niemców. Dlaczego więc sprzeciwia się śledztwu? Dlaczego określa je z góry jako komedię? Wszystko to razem jest tylko ordynarnym pretekstem.

[tłumaczenie, być może autora, prawdopodobnie za Amtliches Material... – przyp. wyd.]

Korespondent „Manchester Guardian” pisał:

Polacy zwrócili się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża jako do jedynego kompetentnego dla spraw jeńców wojennych ciała, ale nigdy nie było mowy o czymś więcej, jak o ustaleniu identyczności zmarłych wojskowych. Propozycje rządu polskiego uczynione zostały z poczucia obowiązku wobec rodzin zmarłych, oraz z powodu nalegania opinii publicznej. Intencją tego było polepszenie stosunków polsko-sowieckich, a nie ich pogorszenie. Te same pojednawcze dążenia występują w żądaniach wypuszczenia ze Związku Sowieckiego obywateli polskich.

„New York Times” we wstępnym artykule:

Zerwanie między wielkim mocarstwem a sąsiednim krajem, przez ponury paradoks historii tym właśnie krajem, o którego niepodległość rozpoczęła się wojna, jest złym wstępem do generalnej próby współpracy. (...) Postępowanie tego rodzaju, jak to zrobiła Moskwa, na podstawie absurdalnego oskarżenia, że Rząd Polski współpracuje z hitlerowcami, jest tylko przypomnieniem innym mniejszym narodom tej spółki, która przede wszystkim podzieliła Polskę.

„Nineteenth Century” [czerwiec 1943] komentował”:

Gdy fakt wykrycia grobów oficerów polskich podany został przez Niemców do powszechnej wiadomości publicznej, nastrój opinii publicznej w Polsce stał się tego rodzaju, iż niemożliwe było, aby Rząd Polski nie podjął żadnych kroków. Zwrócił się tedy do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża z prośbą o wszczęcie dochodzenia. Czerwony Krzyż nie mógł tej prośbie zadośćuczynić bez zgody zainteresowanych mocarstw. Że co najmniej Sowiety odmówią swej zgody, było z góry do przewidzenia. Odmowa ta zresztą nie jest nierozsądna. (...)

Jak się przedstawia sprawa z tymi 8.300 zaginionymi oficerami polskimi? Prośba polska do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża wydarła Sowietom ich kategoryczne twierdzenie, że ci oficerowie wpadli do rąk niemieckich latem 1941 r. i zostali przez Niemców wymordowani. Jeżeli jednak rząd sowiecki wiedział, że tak się sprawa przedstawiała, dlaczego nie zakomunikował tej swojej wiadomości Rządowi Polskiemu, w odpowiedzi na wciąż ponawiane zapytania, które Rząd Polski w drugiej połowie 1941 r. i w początkach roku 1942 kierował do rządu sowieckiego? I dlaczego nie było nic wiadomo o losie tych oficerów od czasu, gdy słyszano o nich po raz ostatni (wiosna 1940) aż do chwili (lato 1941), gdy według sowieckiej wersji mieli być wzięci do niewoli przez Niemców. Poza tym jest nie do pojęcia, jak 8.300 oficerów, którzy jako jeńcy znajdowali się w rękach sowieckich, mogło wpaść do niewoli niemieckiej bez wiadomości o tym władz sowieckich. Jeżeli ci oficerowie mieli być wzięci przez wroga do niewoli, to muszą istnieć jacyś świadkowie tego faktu, a poza tym winni być uznani za zaginionych już w krótkim czasie po tym. Rząd Sowiecki mógł więc z łatwością, jeżeli przypuszczał wtedy, że zaginęli oni w ten sposób, zakomunikować o tym fakcie w chwili podpisania polsko-sowieckiej umowy w r. 1941, zamiast mówić, że zostali oni wypuszczeni z obozów internowanych, tak ze władze polskie wciąż liczyły się z ich przybyciem.

Sowiety odpowiedzialne są za 8.300 oficerów, ale dotychczas nie były w stanie udzielić wyjaśnień co do miejsca ich przebywania, poza nie potwierdzoną wersją, że zostali rzekomo zamordowani przez Niemców.

[tłumaczenie, być może autora, prawdopodobnie za Amtliches Material... – przyp. wyd.]

Załącznik nr 12

SPRAWOZDANIE KOMISJI EKSPERTÓW

[Sprawozdanie Międzynarodowej Komisji Lekarskiej zamieszczone jest w całości w zbiorze Zbrodnia katyńska..., jw.s. 144-147. Nie wydawało się celowe jeszcze raz przedrukowywanie go w obecnej książce, zwłaszcza że autor je omawia. – Uwaga wydawcy]

[4 zdjęcia w oryginale, opis:]

U GÓRY: Dwa wypadki potrójnego strzału w potylicę. Otwory wylotowe w czaszce, z charakterystycznym wyrwaniem kości.

U DOŁU: Charakterystyczne otwory wlotowe kuli w potylicy zamordowanych.

Załącznik nr 13

POLSKI CZERWONY KRZYŻ W KATYNIU

Udział lekarzy i sanitariuszy polskich przy ekshumacji zwłok miał również charakter świadczenia wobec opinii światowej. Liczba ich wobec ogromu pracy została powiększona do dwunastu. Niemcom personel polski był przede wszystkim potrzebny przy identyfikacji zwłok, odczytywaniu znalezionych dokumentów, listów itp. Dla strony polskiej ekipa sanitarna polska stanowiła źródło informacji z pierwszej ręki, zwłaszcza przy dostarczaniu odpisów dokumentów, których część następnie została przekazana przez polski ruch podziemny rządowi polskiemu w Londynie, gdzie przyczyniły się do rzucenia nowego światła na los jeńców oficerów polskich z obozu w Kozielsku.

Sekretarz generalny PCK, Kazimierz Skarżyński, w dniu 16.IV.1943 złożył zarządowi PCK raport z pobytu w Katyniu, [44] którym stwierdzał, że:

w pobliżu Smoleńska, w miejscowości Katyń, znajdują się częściowo odkopane groby oficerów polskich;

opierając się na oględzinach dotychczas wydobytych zwłok, można stwierdzić, że oficerowie ci zostali zamordowani strzałami w tył głowy, które sprawiają wrażenie niewątpliwie fachowej egzekucji;

sądząc z papierów, znalezionych przy zwłokach, mord nastąpił w marcu-kwietniu 1940 roku.

Na żądanie Niemców, by przekonany przez raport swych delegatów o prawdziwości katyńskiego odkrycia, Zarząd PCK wysłał swych przedstawicieli do „Oflagów” w Niemczech, w celu odpowiedniego poinformowania znajdujących się tam oficerów polskich, Zarząd PCK udzielił w dniu 19.IV.1943 pisemnej odpowiedzi, w której zaznaczył, że gotów jest do współpracy z władzami niemieckimi w granicach przewidzianych przez konwencję międzynarodową, żądał natomiast, by udział jego przedstawicieli ograniczył się tylko do charakteru informacyjnego, oraz by zostały przywrócone, zlikwidowane przedtem przez okupanta normalne jego agendy. W szczególności zaś pismo PCK domagało się:

1) by działalność PCK była ponownie przez władze niemieckie dopuszczona na wszystkie tereny, skąd było rekrutowane wojsko polskie, co dotyczyło równie polskich ziem zachodnich, oficjalnie wcielonych do Rzeszy Niemieckiej, jak również ziem wschodnich, nie włączonych do Generalnej Gubernii;

2) by jeńcom, w razie zwolnienia z obozu, wolno było pracować również na terenie GG, co było zakazane od roku 1941;

3) by jeńcy nie byli wydawani z obozów jenieckich władzom policyjnym za rzekomo popełnione przez nich przestępstwa, oraz by kilku oficerów, osadzonych w obozach koncentracyjnych, zamiast w obozach jeńców, natychmiast zwolniono.

Żądania te uwzględnione nie zostały i delegaci PCK do obozów jenieckich w Niemczech – „Oflagów” – nie pojechali. Wskutek tego władze niemieckie zmuszone były we własnym zakresie organizować delegacje do Katynia wśród oficerów polskich, przebywających w niemieckich obozach jenieckich.

Załącznik nr 14

KOŃCOWY RAPORT POLICJI NIEMIECKIEJ

Z DNIA 10.VI.1943

[Przekład z Amtliches Material... końcowego raportu policji niemieckiej, Sekretarza Policji Polowej, VoЯa, z dnia 10.VI.1943 zamieszczony jest w całości w zbiorze Zbrodnia katyńska..., jw.,s. 98-101. Nie wydawało się celowe jeszcze raz przedrukowywanie go w obecnej książce, zwłaszcza że autor go omawia. – Uwaga wydawcy]

Załącznik nr 15

SPRAWOZDANIE PROF. GERHARDA BUHTZA

[Przekład sprawozdania prof. Gerharda Buhtza z Amtliches Material... zamieszczony jest w całości w zbiorze Zbrodnia katyńska..., jw.s. 101-111. Nie wydawało się celowe jeszcze raz przedrukowywanie go w obecnej książce, zwłaszcza że autor go omawia. – Uwaga wydawcy]

Załącznik nr 16

JESZCZE RAZ O ŚWIADKACH SOWIECKICH

W omówieniu komunikatu komisji sowieckiej pominięty został cały szereg zeznań świadków sowieckich na różne okoliczności, które to zeznania tenże komunikat zawiera. Ocena wartości zeznań obywateli sowieckich, znajdujących się w zasięgu władzy sowieckiej, poruszona została kilkakrotnie. Dodać należy, że jeżeli w pewnych ustępach figurowała polemika z zeznaniami niektórych tylko świadków, to nie miała ona na celu podważenia treści ich zeznań, a treści samego komunikatu. Albowiem procedura sądowo-śledcza w Sowietach jest tego rodzaju, że nie tylko nie gwarantuje autentyczności zeznań świadków, ale nie przekonuje nikogo, czy ludzie wymienieni w tej procedurze w charakterze świadków egzystują naprawdę. Jakaś zatem Michajłowa czy Konachowskaja mogą istnieć istotnie, ale równie dobrze mogą nie istnieć wcale. A jeżeli istnieją, mogą zeznawać tak lub inaczej, mogą milczeć lub opowiadać, ale to tylko, co im odnośne władze sowieckie opowiadać każą. [45] Jak dalece system ten jest w Sowietach rozpowszechniony i zresztą notorycznie znany, świadczyć może ogromna ilość przykładów z techniki sowieckiego przewodu sądowego, który w niektórych wypadkach okrywa tę technikę nawet śmiesznością i doprowadza do absurdu. Z liczby tych przykładów zacytować można kilka z głośnych przed wojną na cały świat tak zwanych procesów moskiewskich, w czasie których oskarżeni przyznawali się do rzeczy fizycznie niemożliwych. I tak na przykład:

Oskarżony Dawid wskazał jako miejsce spotkania z Trockim nie istniejący w Norwegii hotel, Natan Lurie otrzymywał od nie istniejącego jeszcze w 1932 roku Gestapo instrukcje, a Bermann konspirował w roku 1932 ze zmarłym siedem lat przedtem emigrantem rosyjskim. Podobną rozmowę z nieboszczykiem przeprowadził w analogicznych prawie okolicznościach profesor Ramsin, a Piatakow leciał samolotem-widmo z Berlina do Oslo. Sąd zeznań tych nie kwestionował. [... w styczniu 1937 roku] oskarżony Lifschьtz wyrecytował jednym tchem, iż w ciągu pięciu lat, to jest od 1932- 1936 spowodował 10.380 katastrof kolejowych, czyli pięć katastrof dziennie! A podobne zeznania mnożyć można w setki.

(Sylwester Mora, Piotr Zwierniak: Sprawiedliwość sowiecka, Rzym 1945, s. 58-59.) [46]

Jeżeli w ten sposób zeznają w Sowietach oskarżeni, którzy w gruncie rzeczy nie mają nic do stracenia, to czegoż spodziewać się można po świadkach, którzy utracić mogą życie w wypadku złożenia niedogodnych dla władz zeznań?

Nie jest zatem w procedurze sowieckiej objawem niezwykłym, bądź wynikiem fatalnej omyłki w druku, że świadek (prawdopodobnie zresztą mityczny) Jegorow, opowiadał w marcu, co się działo w kwietniu... ale jest objawem w tej procedurze z kategorii notorycznych.

Nie istnieją zaś żadne względy, dla których zeznania innych świadków, wymienionych w komunikacie komisji sowieckiej, miałyby budzić większe zaufanie niż zeznanie świadka Jegorowa.

POSŁOWIE

[do niemieckiego wydania tej książki, 1983]

W 1949 roku ta książka jako pierwsza mówiła o Katyniu. Ukazała się w ośmiu językach, ale od wielu już lat jest wyczerpana i z tajemniczego powodu znika z bibliotek i katalogów.

Recenzje z niej ukazały się w szesnastu językach – dosłownie na wszystkich kontynentach. Potem pojawiło się jeszcze wiele książek, zgodnie z prawdą opisujących zbrodnię katyńską. Szczególnie ważna była książka prof. J.K. Zawodnego: Death in the Forest – The Story of Katyn Massacre. Notre Dame Press, USA, 1962. [47] Zawiera ona mianowicie nadzwyczaj bogaty materiał, świadczący, do jakiego stopnia i jakimi sposobami wielkie zachodnie mocarstwa, sojusznicy Związku Sowieckiego w ubiegłej wojnie, pragnęły zakryć prawdę, nie dopuścić do jej ujawnienia i tym samym oczyścić Związek Sowiecki z oskarżenia o tę zbrodnię. Doszło do takiego paradoksu, jednego z większych w historii, że zwycięskie Zjednoczone Narody – pragnące występować w imieniu sprawiedliwości i ludzkiej moralności – dopuściły do Trybunału Norymberskiego, mającego sądzić zbrodniarzy wojennych, przedstawiciela sowieckiego, jednak w roli nie oskarżonego, lecz oskarżyciela.

To prawda, że obeszło się bez szczególnego skandalu w historii ludzkości, którym byłoby danie wiary oskarżeniu największych przestępców. Ale wszystko przezornie załatwiono po cichu i sprawę katyńską zdjęto z aktu oskarżenia. Było więc tak, jakby cały świat wiedział już, kto popełnił zbrodnię, a nie wiedział tylko najwyższy trybunał tego świata. Mówiąc po prostu, nie chciał o tym wiedzieć.

W końcu Niemców nie oskarżono o tę zbrodnię. Co z tego wynika? Cóż to więc znaczy, kto tego dokonał? Zamordowano 15 tysięcy oficerów internowanych na tym samym terytorium, a wyrażając to ścisłymi formułami prawnymi:

„Naruszono postanowienia czwartej konwencji Haskiej z 18 października 1907 roku o prawach wojennych, a także artykuł 6 Karty Narodów Zjednoczonych, określający przestępstwa popełnione w czasie wojny.”

Sojusznicy znali sprawę Katynia, całą o nim prawdę, począwszy od pierwszych poszukiwań zaginionych bez wieści polskich oficerów. Już 7 lutego 1942 roku amerykański ambasador w Moskwie, admirał William H.S. Standley, otrzymał z polskich źródeł pierwsze doniesienia o zaginionych bez śladu. Skierował szczegółowe doniesienie do Departamentu Stanu w Waszyngtonie. 30 kwietnia 1943 roku attachй wojskowy przy amerykańskiej misji w Kairze, podpułkownik Szymański, przekazał na ręce kierownika wywiadu amerykańskiego George B. Stronga raport o przyznaniu się Mierkułowa i Berii, że popełnili oni „ogromny błąd”. Podobnie brzmiący raport przesłał podpułkownik L. Hulls swoim brytyjskim zwierzchnikom. Wiosną tego samego roku szef wschodnioeuropejskiej sekcji amerykańskiego wywiadu, pułkownik Downs Yeaton, zarządził utworzenie tajnej kartoteki, odnoszącej się do Katynia. Niedługo potem John F. Carter, szef ściśle poufnej sekcji przy osobie prezydenta Roosevelta, przekazał temu ostatniemu ustny raport, w którym potwierdził na podstawie zebranych przez siebie informacji, że doniesienia niemieckie są prawdziwe: masowy mord w Katyniu został popełniony przez bolszewików. Ale prezydent nakazał mu zachowanie tej sprawy w najściślejszej tajemnicy.

22 maja 1945 roku u generała Claytona L. Bissella, zastępcy szefa wydziału G-2 ministerstwa obrony USA, zameldował się podpułkownik John H. Van Vliet, który razem z innymi jeńcami wojennymi, więzionymi w Niemczech, został wysłany przez Niemców do Katynia, dla obejrzenia ekshumacji. Zeznał o tym, co widział na własne oczy. Generał Bissell rozkazał mu zachowanie całkowitego milczenia i opatrzył meldunek tego oficera pieczęcią: „Top Secret”. Ten meldunek zaginął.

Tak więc państwa sojusznicze były w posiadaniu następujących informacji:

1) raport Szymańskiego;

2) raport wywiadu brytyjskiego;

3) wyczerpujące raporty wywiadu polskiego;

4) raport admirała Williama H. Standley’a, ambasadora USA w Moskwie, 1941-1943;

5) raport Johna F. Cartera, przekazany prezydentowi Rooseveltowi;

6) raport Anthony J. Drexela, ambasadora przy polskim i innych emigracyjnych rządach w Londynie;

7) raport podpułkownika J. H. Van Vlieta;

8) Memorandum, sporządzone przez ambasadora George H. Earle’a, byłego ambasadora Stanów Zjednoczonych w Austrii i Bułgarii, w czasie wojny przebywającego w Turcji, w funkcji wysłannika prezydenta dla spraw bałkańskich.

Nie będę tutaj pisać o zagadkowej śmierci generała Sikorskiego. Wymagałoby to szerokich wyjaśnień. Generał zginął w tym samym roku 1943, w którym nie zdecydował się na ustępstwa w tej sprawie.

Gdy w maju 1944 roku ambasador George Earle spotkał się z Rooseveltem, by osobiście przekazać mu swoje memorandum, gdzie w pełni potwierdzała się wina bolszewików, Roosevelt powiedział mu: „To wszystko jest tylko niemiecką propagandą”. Ale Earle nie poddał się. W rok później, w marcu 1945, uzupełniwszy poprzednie dane, napisał do Roosevelta uprzedzając go, że zamierza opublikować wszystko, co jest mu wiadome. W odpowiedzi otrzymał list z Białego Domu, datowany 24 marca 1945, w którym Roosevelt wprost zabronił mu publikacji tego materiału. A niedługo potem Earle został wysłany „służbowo” na wyspę Samoa na Oceanie Spokojnym.

Gdy dziewięciu amerykańskich członków Kongresu polskiego pochodzenia wystąpiło z żądaniem ujawnienia prawdy o Katyniu, otrzymali odpowiedź, że chodzi tutaj o raporty „Top Secret”.

Dopiero moja książka zrobiła pierwszy wyłom w powszechnej świadomości. Potem nie można już było utrzymać pełnego milczenia, tym bardziej, że pojawiły się jeszcze inne publikacje o Katyniu, a także i dlatego że zaszły określone polityczne okoliczności i powiązane z nimi nastroje, których nie będę tu omawiać.

18 września 1951 roku została utworzona „Specjalna Komisja Kongresu USA dla badania okoliczności masowego morderstwa w Katyniu”. Komisja wykonała olbrzymią pracę. Przesłuchała świadków kolejno w Waszyngtonie, Chicago, Londynie, Frankfurcie, Berlinie i Neapolu – i znów w Waszyngtonie po powrocie Komisji z Europy. Pod przewodnictwem członka Kongresu Ray J. Maddena – od 11 października 1951 do 14 listopada 1952 roku – komisja przesłuchała 103 świadków, zbadała 220 dokumentów i dowodów rzeczowych, przyjęła do wiadomości z górą 100 pisemnych oświadczeń tych, którzy nie mogli osobiście stawić się przed komisją.

Ja wystąpiłem przed tą komisją w charakterze, po pierwsze, świadka, po drugie – eksperta oceniającego oficjalny sowiecki komunikat, w którym zbrodnię przypisywano Niemcom.

Pośród świadków pojawił się także zastępca szefa amerykańskiego wywiadu wojennego generał Bissell. Na pytanie, dlaczego ukrył raport podpułkownika Van Vlieta, generał prostodusznie odpowiedział: „Ten raport wydawał się „Top Secret”, gdyż w tym czasie prezydent Roosevelt starał się o pomoc Związku Sowieckiego w wojnie z Japonią. Był rozkaz, aby zapobiegać wszystkiemu, co mogłoby wywołać ochłodzenie stosunków sowiecko-amerykańskich. Polska nie mogła pomóc Ameryce w wojnie z Japonią, a Związek Sowiecki mógł. To jest rzeczowa strona zagadnienia!” Na pytanie, jak mogło się zdarzyć, ze raport zniknął z wojennego archiwum, generał Bissell nie potrafił dać odpowiedzi.

Komisja Kongresu wszechstronnie zbadała sprawę katyńskiego masowego mordu i jego sprawców. Nie tylko w pełni potwierdziło się to, co ja napisałem w swojej książce, ale ujawniło się także szereg szczegółów i dokumentów. Krok po kroku wyjaśniło się wszystko – w tej sprawie nie ma już tajemnic. Komisja Kongresu ogłosiła w kilku tomach rezultaty swych dochodzeń (na prawach rękopisu) – tutaj włączono wypowiedzi świadków, zdjęcia dowodów rzeczowych, fotokopie dokumentów, fotografie z miejsca kaźni, tabele, dane liczbowe, dokładny wykaz zaginionych oficerów, a także listę zamordowanych w Katyniu i potem ekshumowanych. Można dzisiaj powiedzieć, że sprawa wyjaśniona została w całej pełni. Nie ma już dziś najmniejszej wątpliwości, że ta zbrodnia została popełniona przez Sowiety.

W roku 1952 Komisja Kongresu jednogłośnie przyjęła uchwałę, aby rezultaty badania przedłożyć Narodom Zjednoczonym, w celu powołania międzynarodowego trybunału, który miałby osądzić sprawców przestępstwa. W wypadku, jeśli by plenarne posiedzenie Organizacji Narodów Zjednoczonych uchwaliło, że nie ma uprawnień do powołania takiego trybunału sprawiedliwości, komisja Kongresu postanowiła zwrócić się do prezydenta Stanów Zjednoczonych, żeby on z własnej inicjatywy powołał międzynarodowy trybunał sprawiedliwości, złożony z przedstawicieli wszystkich narodów, w tym także Niemiec i Związku Sowieckiego.

Wiele jest do powiedzenia o wymordowaniu ponad 4.000 polskich oficerów, których zwłoki odnaleziono w Katyniu. Należało jednak czynić poszukiwania, aby wyjaśnić, gdzie i w jakich okolicznościach wymordowano 10.000 pozostałych zaginionych polskich oficerów, których zwłok nie znaleziono w Katyniu, a których rząd sowiecki internował w obozach Starobielska i Ostaszkowa i którzy w tym samym czasie i w podobnych okolicznościach, jak oficerowie z obozu w Kozielsku w Katyniu, zostali wymordowani i zniknęli w dotąd nieznanych miejscach na powierzchni ziemi. Prześledzenie ich losu byłoby właściwie niezbyt trudne, gdyż od dnia ich wywiezienia nagromadziło się sporo informacji i bezpośrednich przekazów. Ponad 6 tysięcy jeńców wojennych z Ostaszkowa wywieziono na stację Bołogoje na trasie kolejowej Leningrad-Moskwa, gdzie ślad ich zgubił się w bezkresnych lasach, rozciągających się na północny wschód od stacji. Zaś oficerów ze Starobielska – wywieziono do miejscowości Dergacze, koło Charkowa.

Nic z tego, co wysunęła Komisja Kongresu nie spełniło się. Polityka Stanów Zjednoczonych po wojnie w Korei uległa zmianie. Wyrzekła się wszelkich dążeń do „oswobadzania uciśnionych narodów spod komunistycznego jarzma”. Odnowiono współpracę ze Związkiem Sowieckim i politykę odprężenia, życzono sobie jak najlepszych stosunków w imię „pokojowego współistnienia”.

Polityka ustępstw wobec komunistycznego bloku osiągnęła apogeum za czasów prezydentury Kennedy’ego i Nixona. Sprawa popełnionego w czasie wojny i po wojnie sowieckiego przestępstwa przestała interesować Biały Dom. Postanowienia Komisji Kongresu, odnoszące się do zbrodni katyńskiej zostały przekazane do archiwum.

O rozpoczęciu poszukiwań tyczących okoliczności zamordowania przez Sowiety pozostałych 10 tysięcy polskich oficerów z obozów w Starobielsku i Ostaszkowie nie mogło już być mowy ani wtedy, ani dzisiaj.

W ten sposób doszliśmy do dzisiejszego paradoksalnego stanu. Nie jestem prawnikiem z wykształcenia. Nie wiem, czy zatajenie lub zatuszowanie widocznego przestępstwa ze strony nie pojedynczych osób, ale organizacji państwowych, a na domiar wielkiego mocarstwa, powinno być uznane za udział w przestępstwie. Gdy postępują tak najwyższe autorytety świata, uznają się zawsze za niewinnych. Jestem z wykształcenia przyrodnikiem, a mój profesor zoologii przedkładał mi: „Nigdy nie zapominaj, że przedstawienie jakiegoś stanu rzeczy, jakiejś prawdy, możliwe jest tylko na bazie porównania. Tylko wiedza porównawcza jest prawdziwą wiedzą, reszta to spekulacja”. Trzymam się tej zasady. Dlatego sądzę, że przestępstwo katyńskie, przestępstwo niewątpliwe, o którym – jak się to mówi – „wie cały świat” – jest prawdziwym kluczem do poznania naszej współczesności, którą nazwałem paradoksalną.

Jeśli wziąć pod uwagę, że obok tego przestępstwa – które zostało zatuszowane, na które przymyka się oczy, o którym nie lubi się już mówić, a także że nikt już nie myśli o tym, by szukać sprawców wymordowania 10.000 ludzi, nie wiadomo gdzie przez tych morderców zagrzebanych, gdyż przeszkadzają temu potężne aparaty wielkich mocarstw – istnieje taki fakt, że te same aparaty wielkich mocarstw od lat trzymają w więzieniu 88-letniego starca, który nikogo nie zabił, nikogo nie zamordował. A kto powiedziałby tylko słówko o jego uwolnieniu, zostały raczej uznany sam za przestępcę.

To Rudolf HeЯ, zastępca Hitlera, który w roku 1941 uciekł samolotem do Anglii, aby pertraktować z nią o pokój, a przecież pokój jest dzisiaj świętością! Jest oczywiście prawdą, że jego poglądy na każdą sprawę były dla mnie nie do przyjęcia, jak to jest z każdym socjalistycznym totalitaryzmem, choć nie wiem, czy on to jeszcze dzisiaj wyznaje. Ale komuniści na całym świecie mogą sobie chodzić na swobodzie, a HeЯ przecież nikogo nie zamordował. Jak objaśnić ten jego sprzeciw? Można go objaśnić w ten sposób, jak się mówi, że pragnął on przeciągnąć Wielką Brytanię na płaszczyznę antysowiecką. No dobrze, to inna sprawa, ale przecież nikogo nie zamordował. Czy jest większe przestępstwo od przestępstwa mordu?

Bądźmy szczerzy. Lubimy potępiać innych. Zaraz po wybuchu zarazy bolszewickiej moskiewski patriarcha Tichon rzucił na nich klątwę. Nie odegrało to specjalnej roli, ale mimo wszystko anatema rozebrzmiała z wysokości patriarchalnego stolca. A w Polsce żaden biskup, żaden prymas nie odprawił ani jednego nabożeństwa żałobnego za zamordowanych w Katyniu – czy także za tych z Ostaszkowa i Starobielska.

Kiedy został wybrany nowy papież, Polak, Jan-Paweł II, naród nie posiadał się z radości. Korzystając z tego wystąpiłem na łamach paryskiej „Kultury” z propozycją, aby poprosić Jego Świątobliwość o odprawienie uroczystego nabożeństwa żałobnego za dusze... Za dusze Polaków, zamordowanych w Katyniu i innych miejscach. Za dobrych Polaków, „kwiat Narodu”, jak w swojej pięknej książce o nich napisanej powiedział graf Czapski.

Moją propozycję podchwyciło kilka tysięcy Polaków w Ameryce i z prośbą o odprawienie żałobnego nabożeństwo przesłali też do Rzymu pieniężną ofiarę. Prosząc o Mszę za dusze i tylko za dusze. Papież Jan-Paweł II odmówił jednak odprawienia uroczystej Mszy za pomordowanych i ta odmowa uzyskała całą powagę związaną z jego urzędem. Naturalnie nie określił głównej przyczyny, ale ona jest znana, chodzi przede wszystkim o to, aby nie pobudzać i nie rozgniewać komunistów. Bo nawet jeśli nie przypomina się, że to właśnie oni są sprawcami zbrodni – drażni ich samo wymienianie nazwy „Katyń”. Uważają przypominanie tego słowa za agresję, za nagonkę na nich. A Papież jak i inni kochający pokój, pragnąłby „odprężenia” i miłości bliźniego.

Z HeЯem jest nieco inaczej. Należy strzec go wszystkim siłami wielkich mocarstw, póki ten starzec nie zemrze w więzieniu. [48] W innym wypadku naruszono by „odprężenie”. HeЯ musi więc być strzeżony, choć nigdy nikogo nie zamordował. Gdzie zaś pozbawiono życia 10 tysięcy ludzi, których obejmuje wspólne pojęcie „Katynia”, o tym pewnie nie dowiemy się rychło, a być może – nie dowiemy się nigdy.

Styczeń 1983

(Przełożył z niemieckiego Jacek Trznadel)

(Nachwort, 1983, do wydania Katyń – ungesьhntes Verbrechen, Possev 1983; przeł. z polskiego Gotthold Rhode)

[1] W oryginale autora: „okupacji”. (przyp. wyd.)

[2] W oryginalnym maszynopisie, stanowiącym podstawę obecnego, pierwszego polskiego wydania, Autor przypinał zdjęcia wewnątrz tekstu. Ponieważ wydawca dysponował jedynie kserokopią niezbyt dużej jakości, zdjęć tych nie można było skopiować do obecnego wydania. Te zdjęcia, które udało się odnaleźć z innych źródeł, zostały umieszczone – ze względów technicznych – na osobnej wkładce. Czytelnik skojarzy je z łatwością ze wzmiankowanymi w tekście. Aby jednak nie naruszać toku wykładu Autora, za każdym razem sygnalizuję w tekście miejsce, gdzie w oryginale znajdowało się zdjęcie. Jeśli chodzi o zdjęcia, wiernosci tekstowi Autora nie dochowało zresztą żadne ze znanych mi wydań obcojęzycznych. (przyp. wyd.)

[3] Cytowane za: The Polish White Book, Republic of Poland, Ministry for Foreign Affairs, Roy Publishers, New York. (przyp. wyd.)

[4] Na posiedzeniu Rady Komisarzy Ludowych ZSSR w dniu 31 października 1939 Mołotow oświadczył, co następuje:

„Rząd angielski zadeklarował, iż celem wojny prowadzonej przeciwko Niemcom jest ni mniej ni więcej, jak tylko zniszczenie hitleryzmu. Wynika z tego, że Anglicy i Francuzi wypowiedzieli Niemcom pewnego rodzaju wojnę ideologiczną, która nasuwa podobieństwo do dawnych wojen religijnych... Absolutnie nic nie usprawiedliwia tego rodzaju wojny. Można przyjąć lub odrzucić koncepcję ideologiczną hitlerowską, podobnie jak każdy system ideologiczny. Jest to sprawa opinii publicznej. Ale trzeba, by świat wreszcie zrozumiał, że nie wolno niszczyć żadnej ideologii przemocą, nie wolno jej gwałcić drogą wojny. Jest rzeczą nie tylko nierozsądną, ale wręcz zbrodniczą prowadzić wojnę celem zniszczenia hitleryzmu, pod maską walki o dobro demokracji. (przypis autora)

[5] Najprawdopodobniej ustęp ten autor pisał w r. 1945, we Włoszech. (przyp. wyd.)

[6] Dekretem z dnia 27 grudnia 1932 (Zbiór praw 1932, 84-516) wprowadzającym system przymusowych paszportów wewnętrznych, wszystkim obywatelom Związku Radzieckiego cofnięto prawo swobodnego podróżowania i poruszania się w granicach państwa. Nieobecność każdego obywatela w jego miejscu zamieszkania w przeciągu 24 godzin winna być niezwłocznie meldowana odnośnym władzom policyjnym. Wjazd lub wejście do miast o znaczeniu przemysłowym i strefy je otaczającej (od 20 do 100 km) wymaga specjalnych zezwoleń.

Dekret z dnia 8 czerwca 1934 r. (Ogłoszony w "Izwiestijach" 9.VI. 34) brzmi:

„W wypadku dezercji osoby wojskowej, dorośli członkowie jego rodziny, jeżeli są współuczestnikami tego aktu zdrady lub jeżeli wiedzieli o zamierzeniu i nie donieśli odnośnym władzom, ulegną karze więzienia od lat 5 do 10, oraz konfiskacie mienia. Inni dorośli członkowie rodziny pozbawieni zostaną prawa wyborczego i deportowani do odległych miejscowości Syberii.”

Dekret z dnia 26 marca i 24 lipca 1940 r. wprowadza, za samowolną zmianę zatrudnienia, opuszczenia miejsca pracy, spóźnienia i lenistwo – karę ciężkich robót przymusowych. (przyp. autora)

[7] Prawdopodobnie tylko 4: Smorawiński, Bohaterewicz, Wołkowicki i kmdr Czernicki. (przyp. wyd.)

[8] Relacja płk Libkind-Lubodzieckiego, por. Zbrodnia Katyńska w świetle dokumentów, 1982, s. 51-52. (przyp. wyd.)

[9] Prawdopodobnie chodzi o Władysława Jana Furtka, więźnia griazowca. Jeśli tak, nie jest to właściwie pseudonim. (przyp. wyd.)

[10] Profesor Swianiewicz przewieziony został do Moskwy i osadzony w więzieniu, skąd nie chciano go wypuścić nawet po roku 1941 i ogłoszeniu tzw. "amnestii" dla wszystkich Polaków. Z więzienia udało się go wydostać jedynie na skutek kilkakrotnych interwencji dyplomatycznych. (przypis autora)

Stwierdzenie niezupełnie ścisłe. Po uwięzieniu na Łubiance, prof. Swianiewicz otrzymał wyrok pobytu w łagrze, skąd został zwolniony po interwencjach, w czerwcu 1942. ( przyp. wyd.)

[11] Ppor. Ryszard Urbański, nauczyciel, znaleziony został w Katyniu pod Smoleńskiem i zwłoki jego opisane zostały w niemieckim zbiorze dokumentów, pod numerem rejestracyjnym 3.220. (przypis autora)

[12] We wspomnianej mowie, cytowanej już na innym miejscu, Mołotow powiedział między innymi, co następuje:

„Jedno błyskawiczne uderzenie ze strony najpierw armii niemieckiej, a następnie Armii Czerwonej, wystarczyło, aby z tego okropnego produktu Traktatu Wersalskiego, jakim była Polska, zbudowana na prześladowaniach mniejszości narodowych nie pozostało nic. Cały świat zdaje sobie sprawę, iż nie może być mowy w przyszłości o wznowieniu starej Polski.” (przyp. autora)

[13] Relację z pobytu w willi w Małachówce sporządził po latach wzorowo się tam zachowujący rtm. Narcyz Łopianowski. Por. Narcyz Łopianowski: Rozmowy z NKWD 1940-1941. Opr. A.K. Kunert. Warszawa 1990. (przyp. wydawcy)

[14] Ofiary znalezione w grobach Winnicy pochodziły z okresu przedwojennego. Por. art. J.Mackiewicza na ten temat w t. II obecnej książki: Klucz doParku Kultury i Odpoczynku. Por. także oficjalny dokument niemiecki: Amtliches Material zum Massenmord von Winniza. Berlin 1944. (przyp. wyd.)

[15] Głównie internowani swojego czasu na Litwie i Łotwie, którzy wpadli w ręce sowieckie po anektowaniu tych państw przez Związek Sowiecki. (przypis autora)

[16] GUŁAG: Gławnoje Uprawlenije Łagierej – Główny Zarząd Obozów. (przypis autora)

[17] Generał Kazimierz Sosnkowski nigdy nie był szefem sztabu gen. Sikorskiego, ale ministrem wojny w jego rządzie. Zaś później wodzem naczelnym. (przypis autora)

[18] Jeden z tych robotników, Teofil Dolata, złożył zeznanie w 1990 roku. Spotkanie miało miejsce w kwietniu 1942 roku i w tymże miesiącu Polacy rozkopali jedną z mogił i umieścili na niej brzozowe krzyże. Por. J. Trznadel: Powrót rozstrzelanej Armii. Warszawa 1994. (przyp. wyd.)

[19] „Skit”, czyli pustelnia, było nazwą nadaną jednemu z budynków poklasztornych, w którym siedzieli jeńcy. (przypis autora)

[20] Por. analizę, także tekstologiczną, pamiętnika Solskiego w książce: J.Trznadel: Powrót rozstrzelanej Armii, jw. Tekst pamiętnika Solskiego poprawiono częściowo według wydania Pamiętników katyńskich, Ed. Spotkania 1990, oraz tekstów opracowanych w 1943 r. w Krakowie w biurze prof. Robla i odnalezionych w r. 1991 w specjalnej skrytce. (przyp. wyd.)

[21] Prawdopodobnie stało się to dopiero na lotnisku w Białymstoku, 1 maja, podczas powrotu Komisji. Por. zeznanie dr Tramsena w Hearings... (pełny zapis skrótu źródła na końcu, w Bibliografii Mackiewicza). (przyp. wyd.)

[22] Prawdopodobnie jednak wiadomość o „odosobnionym” lotnisku była prawdziwa. Chodziło o „międzylądowanie” w Białymstoku. Por. przypis wyżej. (przyp. wyd.)

[23] Mackiewicz pominął dwu ważnych członków tej delegacji: pisarzy, F. Goetla i E. Skiwskiego. Pierwszego oskarżano o kolaborację, drugi był kolaborantem niemieckim. (przyp. wyd.)

[24] Por. pilot Rowiński przybył do Katynia 17 kwietnia, we wstępnym okresie ekshumacji. W swoich notatkach mówi o „przypuszczalnym obszarze pochowania” i „przypuszczalnym... grobie masowym”. I ten właśnie obszar zakreśla w szkicu terenu, zaznaczając 4 wykopane doły, z których dokonywano ekshumacji. (Hearings...) (przyp. wyd.)

[25] W oryginale autor przekreślił dalszy ciąg zdania: słusznie, czy niesłusznie, dziś wydaje mi się raczej... niesłusznie. Jednak pierwodruk tego fragmentu w piśmie „Lwów i Wilno”, Londyn 1947, nr 10 (19 stycznia) – zawiera te słowa, zakończone wykrzyknikiem. (przyp. wyd.)

[26] W oryginale autor skreślił zdania: „Natomiast zdania różnych dygnitarzy podziemnych są podzielone. Jedni twierdzą, że jechać należy, inni, że byłaby to obraza naszego „sojusznika” i wpadanie na prowokację niemiecką.” (przyp. wyd.)

[27] W oryginale fragment skreślony: „w taką samą czy podobną wiosnę. Co myśleli. Co mówili, szeptali?” (przyp. wyd.)

[28] W oryginale zdanie skreślone: „Tego nam jednak rozgłaszać nie wolno.” (przyp. wyd.)

[29] W oryginale akapit skreślony przez autora: „Po upływie kilkunastu dni rzecz przestała być rewelacją. Zarówno raport policyjny sekretarza Geheime Feldpolizei VoЯa, jak bardzo sumienne sprawozdanie prof. Buhtza, ustaliły oficjalnie, że w siedmiu grobach znaleziono 4.143 zwłoki. Tylko.” (przyp. wyd.)

[30] Warto pamiętać, że internowani w niemieckich Oflagach oficerowie Polacy pochodzenia żydowskiego nie zostali poddani eksterminacji i przeżyli. (przyp. wyd.)

[31] By³ to oddzia³ ³¹cznoœci 537 (Nachrichtenregiment 537), dowodzony w 1943 przez p³k. Ahrensa. (przyp. wyd.)

[32] Komunikat sowiecki za przyczynę rozstrzelania Aleksandra Jegorowa podaje rzekomo przezeń rozsiewane wątpliwości w autentyczność niemieckiej relacji. (przypis autora)

Jest to cała złożona, fałszywa całkowicie historia, którą opowiada Komunikat sowiecki. (przyp wyd.)

[33] Zdaniem ostatnim autor zastąpił zdanie skreślone: „Po wyparciu wojsk niemieckich ze Smoleńska i ponownym wkroczeniu doń Armii Czerwonej, w początkach r. 1944 rząd sowiecki ogłosił następ[ującą] enuncjację, którą zamieszczamy in extenso:” (przyp.wyd.)

[34] To ostatnie zdanie jest niezupełnie ścisłe i jakby koliduje z dotychczasowymi wywodami autora. W urzędowej publikacji niemieckiej Amtliches Material Niemcy podali liczbę wydobytych zwłok, bez szacunku tzw. grobu nr 8. Jednak, jak wykazałem w książce Powrót rozstrzelanej Armii, nie zwrócono dotąd uwagi, że spis niemiecki pomija wiele numerów i w efekcie wykazuje tylko liczbę 4.027 wydobytych zwłok (bez grobu nr 8)! Problemy list ofiar Katynia nie były poddane historycznej analizie. (przyp. wyd.)

[35] Ilość zwłok znalezionych w Katyniu nie była objęta ścisłą tajemnicą Polski Podziemnej. Musieli o tym wiedzieć Niemcy. (przyp. wyd.)

[36] Twierdzenie nieścisłe. Z siedmiu rosyjskich świadków, zeznających przed władzami niemieckimi, w komunikacie Burdenki przytacza się nazwiska jedynie dwu przesłuchiwanych. Dwu określa się jako zmarłych, o trzech wiadomo, że uszli na Zachód. Jednak Komunikat Burdenki wymienia nazwiska aż sześćdziesięciu świadków (w tym zapewne nazwiska wymyślone), a przesłuchano ich stu dziewięciu, jak świadczą tajne do niedawna Regesty akt śledczych w sprawie Katynia. Por.: J. Trznadel: Powrót rozstrzelanej Armii, rozdz. Rosyjscy świadkowie Katynia. (przyp. wyd.)

[37] Słowem „większość” zastąpiono nie bardzo jasne słowo autora „gros”. (przyp. wyd.)

[38] Jeszcze w 1990 roku na wiosnę, gdy byłem w lesie katyńskim, po prawej stronie drogi leśnej wiodącej do nowego pomnika katyńskiego, znajdował się pomniczek z czarnego marmuru, upamiętniający 500 rozstrzelanych więźniów rosyjskich. Śladem komunikatu Burdenki przebudowywano i rzeczywistość. (przyp. wyd.)

[39] Maszynopis autora proponuje zamieszczenie tu fotokopii oryginału francuskiego z Amtliches Material..., 1943.

[40] Dzisiaj dysponujemy pełnymi spisami poszczególnych transportów, opublikowanych z archiwów rosyjskich NKWD. (przyp. wyd.)

[41] Brak tego nazwiska na listach katyńskich, także NKWD. (przyp. wyd.)

[42] Jak wynika z nie publikowanych Regestów akt śledczych mordu katyńskiego (ros.), prawdopodobnie chodziło najpierw o ścisłą izolację w samym obozie, z którego wysłano ich do Moskwy w marcu 1940. Wszyscy, w liczbie 10, zginęli prócz ks. F. Tyczkowskiego. Por. J. Trznadel: Powrót rozstrzelanej Armii, jw.

[43] Józef Czapski: Wspomnienia starobielskie. Rzym 1945.

[44] Por. Kazimierz Skarżyński: Katyń. Paryż-Warszawa 1988, 1990. Editions Dembinski. (Zawiera raport K. Skarżyńskiego z czerwca 1943 i jego raport spisany na emigracji w roku 1946. ) – przyp. wyd.

[45] W 1990 roku w Gniezdowie spotkałem się z jednym ze świadków „komisji Burdenki”, Michaiłem Kriwoziercewem. Opowiadał, jak dano im w końcu 1943 r. gotowe, sfabrykowane oświadczenia do podpisania. (przyp. wyd.)

[46] Wydana pod pseudonimami praca Kazimierza Zamorskiego i Stanisława Starzewskiego. (przyp. wyd.)

[47] Wydanie polskie: Katyń. Z przedmową Z. Brzezińskiego. Paris 1989. Ed. Spotkania. (przyp. wyd.)

[48] W 1987 r. HeЯ popełnił samobójstwo w więzieniu w Spandau. (przyp. wyd.)